Balayar SADİQ
SƏNƏTKARLIQ MƏHARƏTI
(Fikrət Qocanın "Düşündüklərimdən mənzərələr" poeması haqqında bir neçə söz)
Fikrət Qoca Azərbaycan ədəbiyyatının qüdrətli söz ustalarından biri, çağdaş ədəbi həyatımızın canlı korifeyidir. O, geniş fəlsəfi dünyagörüşünə, milli və bəşəri özünüdərkə, kamil sənətkarlıq məziyyətlərinə görə böyük Şərq mütəfəkkiridir.
Təsadüfi deyil ki, Şərq düşüncə tarixində şair həmişə fılosof, alim, bəsirət əhli kimi mötəbər statusa malik olub. Mütəfəkkir şair adında bütün bu hikmət komponentləri cəmlənib. Şairə məxsus olan poetik təfəkkürü digər təfəkkür tərzlərindən (elmi, siyasi və s.) fərqləndirən amil, onun bəşəri düşüncə orbitində məntiq və qeyri-səlis məntiq (bəsirət) adlı qoşaqanadlı olmasıdır.
Fikrət Qoca elə azsaylı ədəbi simalardandır ki, onun yaradıcılığında poetik fikrin, bədii ifadənin fəlsəfi qayəsi bəşəri mahiyyət kəsb edir, o heç vaxt lokal poetik cizgilərin təsviri ilə kifayətlənmir. Bu poeziyada ədəbi-bədii, ictimai-fəlsəfi, milli-mənəvi və dini komponentlər kül halında qovuşaraq, bəşəri dəyərlər xəzinəsini zinətləndirir. Fikrət Qocanın şair mütəfəkkirliyinin məğzində millilikdə bəşəriliyin, bəşərilikdə milliliyin harmoniyası ehtiva olunur. Həm də bu poeziya dilin imkanlarını zənginləşdirən möhtəşəm və modern sənət laboratoriyasıdır.
Söhbətin konkret ədəbi əsərdəki bədii faktorlar müstəvisində incələnməsi daha effektlidir. Bu baxımdan şairin "Düşündüklərimdən mənzərələr" poemasındakı böyük bədii-fəlsəfi dəyərlərin bəzi elementlərindən söz açmaq yerinə düşər. Əminliklə demək olar ki, poema dərin humanizmi və bəşəri qayəsi, modern və novator üslubda qurulmuş süjet xəttinin möhkəmliyi, həmçinin kompozisiya bütövlüyü, eləcə də poetik obrazların tamlığı və psixoloji dərinliyi ilə seçilən orijinal sənət nümunəsidir. Əsər şərq poetikasının bədii qüdrətinin parlaq cəhətlərini özündə əks etdirməklə yanaşı, həm də qərb modernizminin avanqard elementlərini də sənətkarlıq estetikasında təqdim edir. Elmi və poetik erudisiyaya malik olan poeziya bədii sənət üfüqlərini modern sürətlə genişləndirərək, bədii ifadə kamilliyi ilə idrakı zənginləşdirir.
Şair qloballaşan dünyanın problemləri fonunda həyatın bir parçasının lokal mənzərəsini götürüb, onu ictimai-fəlsəfi dolğunluğu ilə bədii sənət müstəvisində məharətlə canlandırır. Həyatın istər milli-tarixi, mənəvi-psixoloji, istərsə də maddi-məişət nüanslarına münasibətin orijinal ifadəsində, təkcə yüksək bədii vasitələr deyil, həm də idrakın, təfəkkürün dərin fəaliyyəti böyük önəm daşıyır. Poema dünyəvi etiketə malik şərq poeziyasının ən möhtəşəm ədəbi nümunələri ilə bir sırada dayanmağa qadirdi. Burada mövcudluğun bütün rəngləri, kodları fəlsəfi müdrikliklə açılır, tarixi təbəddülatların xronikasi heyrətamiz poetik lövhələrdə əks olunur, insan ruhunun əxlaqi ahəng və təzadları yüksək sənətkarlıqla sərgilənir. Həmçinin burada təbiət və cəmiyyətin daxili harmoniyasının pozulmasının səbəbləri, sivilizasiyalar arasındakı problemlərin törətdiyi faciələr bədii-fəlsəfi rakursdan qlobal anlamda diqqətə çatdırılır.
İlk baxışdan ayrı-ayrı poetik parçaları xatırladan bu dəyərli əsərin bütövlüyünün dominantı, məhz onun məzmunundakı poetik ümumiləşmənin bəşəriliyidir. Sənətkarlıq məziyyətlərinin əyaniliyi üçün poema ilə canlı dialoqa keçək:
"Bardaş qurub oturmuşam kainatda,
Oturmuşam
milyard işıq ili aşağıda
Allahın ayağı altda".
bu misralarla açılır şair idrakının poetik qatları, bəsirət mərtəbələri...
Demişdim ki, Fikrət Qoca böyük Şərq mütəfəkkiridir. Həmin fikrin siqlətinə bu misralar sevinə-sevinə şahidlik edir.
"Bardaş qurub oturmuşam kainatda". Poemanın bu ilk misrası təsəvvüf çeşməsindən su içib. Misranın bəsirəti poetik-fəlsəfi idrakın mərtəbəsini göstərir. "Kainatda bardaş qurub oturmaq" şərq müdrikliyinin atributudur. Bu kamillik mərtəbəsidir.
"Oturmuşam
milyard işıq ili aşağıda"
bu misra, təkcə məsafənin zamanla ifadəsinin poetik özünəməxsusluğu deyil, həm də bədii-elmi idrakın mərtəbəsidir.
"Allahın ayağı altda"
bu misra isə bütün ehtişamı ilə böyük şairin qəlbindəki imanın mərtəbəsidir. Bu misranın islam fəlsəfəsi və poetik dil elementləri baxımından da özünəməxsus incəlikləri var.
"Allahın ayağı altda" ifadəsi Allahın dərgahı, yəni müqəddəs ünvan kimi rəmzi səciyyə daşıyır. İslami dəyərlər kontekstindən kainatın Allahın ayağı altı kimi göstərilməsi şairin Allahın ucalığına, böyüklüyünə olan inamının və məramının təsdiqidir, həm də ilahi qüdrətin fövqəlliyinin daha bir obrazlı bədii ifadəsidir. Poetik dilin incəliyinə varaq: "Ayaq altda" ifadəsi sözün müstəqim mənasında "aşağılanmaq" məzmununa malikdir. Lakin bu "aşağılanma" dilin məcazi imkanları sferasında ucalma, yüksəliş mənasına çevrilir. Məhz belə bədii faktlara görə "F.Qocanın poeziyası dilimizi zənginləsdirən modern sənət laboratoriyasıdır" fikri əyaniləşir.
Fəlsəfi idrakın uca mərtəbələrinə yüksəlmiş şair Böyük Yaradanla bədii təfəkkürün bəsirət dili ilə söhbətə başlayır...
"Küçələrdə qan yağışı" bəşəri əxlaqın iflasının bədii arqumentlərindən biridir. Dünyanın bir çox nöqtələrində - Nəcəfdə, Qafqazda, Afrikada, Antraktidada baş verən bəlaların səbəbi insanlığın bəşəri tolerantlığın qəza vəziyyətində olmasıdır.
Bunun səbəbini anlamaq üçün poetik lövhəyə baxaq:
"Oyunçular yer kürəsində
sərhəd adlı qılınc yarasını
sarımaq istəyirlər
tikanlı məftillərlə".
Poetik mənanı çözələyək: Kainatdan, yəni uca məqamdan baxanda yer üzü, yer kürəsi tamdır, bütövdür. Sərhədlər yer üzünə insanların vurduğu qılınc yarasıdır. Müxtəlif rəngli, dinli, dilli varlıq olan insanlar onlara Ali Varlıq tərəfindən etibar olunmuş əmanətə – yer kürəsinə “sərhəd adlı qılınc yarası" vurmaqla kifayətlənmir, hətta bu yaranı "sarımaq istəyirlər tikanlı məftillərlə", yəni yara üstündən yara vururlar. Niyə? Çünki özlərini güclü hesab edirlər. Dünyada ilahi mütənasibliyin pozulmasına rəvac verən cəhət:
"Hər güclü elə bilir ki, Allahdı"
Məhz Allaha şərik çıxanların sayı artdığı üçün, allahsızlıq baş aldığına görə dünyanı bəşəri vəhşilik, vəhşət caynağına almaqdadır.
Bəşəri vəhşətə, qətliama nümunə kimi Xocalı faciəsi tarixi fakt olaraq bədii səhnədə işıqlandırılır.
"Xocalıdan qaçqın uşaq
uzanıb üzü kainata
Allah kimi təm-təkdi".
"Allah kimi təm-təkdi" misrasındakı poetik detal orijinal vo çoxmənalıdır. Misradakı "kimi" qoşması Xocalıdan qaçqın uşağın timsalında insanın, fərdin mübtəla olduğu faciədə necə tənha, kimsəsiz olmasının ölçüsünü, daha doğrusu, ölçüsüzlüyünü göstərir. Bunu dil zonginliyinin daha bir fäktı kimi də dəyərləndirmək olar.
Milli faciənin bədii üslubda bəşəri müstəviyə çıxarılmasına və bəşəri faciə kimi dəyərləndirilməsinin poetik təsdiqini görmək üçün bıı bədii tabloya baxmaq kifayətdir.
"Səkkiz yaşlı
müharibə əlili oldu...
O daha uzaq deyildi,
Anlaya bilmirdi
günahsız körpə
Taleyin əli ilə niyə döyüldü.
Uşaqlığı sağ ayaği ilə
bir yerdə itmişdi,
ayağı ilə
qaçıb getmişdi".
Bu poetik səhnə dünyanın bütün dillərində eyni həyəcanı, ağrını doğurmaq iqtidarındadır.
Geniş anlamda bədii lövhənin fəlsəfi poetikasına nəzər yetirək:
Uşaqlar, körpələr təkcə bir millətin, xalqın deyil, bütövlükdə bəşəriyyətin gələcəyidir. Tanrı dinindən, dilindən, rəngindən asılı olmayaraq, bütün uşaqları, körpələri günahsız elan etmişdir. Bu bəşəri qanundur. Xocalıdan olan qaçqın uşağın bir ayağını itirməsi, sadəcə bir körpənin şikəstliyi deyil, əslində gələcəyin şikəstliyinə, natamamlığına işarə edir. Bu misralar mütəfəkkir şairin, həm də bəşərin, insanlığın gələcəyi ilə bağlı həyəcan təbilidir.
"Ey yaradanlar yaradanı,
bir körpə üz tutub sənə,
cavab versənə!"
Tanrı susur, Dünya susur, Zaman susur...
Lakin böyük şair qəlbindəki милли аьрылара ряьмян, бяшяри щцманизм мяртябясиндян енмир, мянсуб олдуьу халгын мяняви уъалыьыны сяняткар ляйагятиля нцмайиш етдирир. Бяшяри мцстявидя милли щейсиййата тохунмадан милли нагислийин бядии усталыгlа ифшасы поезийамызда oрижинал дцшцнъянин тязащцрцдцр. Фикрят Гоъа бядии-дипломатик цслубун йарадыъысы кими дя новатордур. Бядiи фактлара диггят йетиряк:
"Ermənilər də hamı kimi
bir millətdi.
Ermənilik əlindən
onların da günü illətdi.
Ermənilik kiminin canındadı,
kiminin qanındadı,
kiminin də vicdanındadı".
Bu poetik parça sübut edir ki, əsərin dəyəri, sadəcə ədəbi-bədii parametrlərlə məhdudlaşmır.
Qətiyyətlə deyərdim ki, qlobal məzmun daşıyan, yüksək sənətkarlıq nümunəsi olan bu poemanın poeziyamızda alternativi yoxdur. Burada mütəfəkkir şair idrakının bədii qüdrəti humanitar dəyərlər sisteminin bütün sərhədlərini cəsarətlə, bəsirətlə genişləndirir.
Əsərdə milli kimliyin qədim və çağdaş məqamlarının orijinal poetik rənglərlə, obrazlı fəlsəfi tutumla, milli koloritdə çoxmənalı mənzərəsi heyrətamizdir.
"Şah İsmayıl Xətai
oturub pyedestalda
Yayın bu isti günündə
Oturub doğum evinin önündə".
Poetik fikir misradan-misraya keçdikcə, "doğum evi" ifadəsi milli mövcudluğun, milli qüdrətin, həqiqətin ilk ünvanı, beşiyi kimi səciyyələnir. Daha sonra şairin qan yaddaşından, ruhundan qopan bədii xitab ulu haray kimi səslənir.
"Ey yol keçənlər,
maşınları əyləyin,
Sərkərdəyə
Salam verib, keçin!"
Bu misralar, həm də milli özünüdərkə, milli birliyə çağırış himni kimi də qiymətlidir.
Mənəvi gözəlliyi özündə ehtiva edən mütəfəkkir düşüncənin daha bir mənzərəsini seyr edək:
"Yaşlı,
kasıb bir ağdaşlı
Həccə gedə bilmədi,
Gedənlərin dalınca baxıb
Dərin bir ah çəkdi.
Türyançayın üstündə,
yol yanında
bir fidan çinar əkdi
düz yeddi yüz il əvvəl".
Bədii təsvirin poetikasında Allaha inamın, sevginin işığını görürük. Allah yolunda minnətsiz görülən xeyirxah əməllər əbədi yaşayır ("yeddi yüz il" belə tarixi sübutlardan biridir) və əməl sahibini də yaşadır. Yaxşı əməlin böyüyü-kiçiyi, ağırı-yüngülü olmur, o, sadəcə ən gözəl arzuların çin olmasına əbədi zəmanətdir (çinar ağacı kimi).
Bir çinar deyil,
ağdaşlı bir kişinin
yam-yaşıl Həcc arzusudu.
Hər yarpağı
Peyğəmbərə yazılmış
bir məktubdu,
Əlində tutubdu".
Bu, müasir, qüdrətli şair qəlbinin sözlərə hopmuş xeyirxahlıq simfoniyasıdır.
Şair dünyanı bürüyən faciələrin səbəbini insanların ikiüzlü, hiyləgər varlığa çevrilməsində görür. Müqəddəs rəmzlərin məkrli əməllər üçün istifadəsini bəşəri ağrı kimi dəyərləndirərək, dünyəvi faciənin, törədilən rəzalətin ironik mahiyyətini təqdim edir:
"Axı niyə? Niyə? Niyə?
Bu sualdan qorxdu sanki,
Üzünü yana döndərdi.
Utanmadı, Peyğəmbərin
adına bir salavat göndərdi terrorist!.,"
Daha sonra dünyada hökm sürən ikili yanaşma meyllərinin həyasızcasına artmasını allahsızlığın yeni təzahürü kimi önəmsəyir.
"Adam qansız olar,
dinsiz olar,
imansız olar,
inamsız olar,
Allahsız olmaz adam!
Təcavüzkarların, siyasi məkrlilərin, terroristlərin dindən, imandan, insanlıq qayəsindən uzaq olmasını nifrətlə xatırladan şair öz mövqeyini bədii ümumiləşmə yolu ilə bəşəri müstəviyə çıxarır.
"Allahdı hər şeydən,
hər kəsdən üstün,
Allahı yoxdur terroristin".
"Düşündüklərimdən mənzərələr" poemasında dünyadakı dini sivilizasiyaların, cəmiyyətdəki mənəvi eybəcərliklərin, maddi-məişətin, texniki tərəqqinin, müharibənin, sevginin, "olumla-ölümün", milli vətənpərvərliyin və daha neçə-neçə bəşəri mətləbin fəlsəfi kodu poetik məzmunda açıqlanır. Bu poemanı məzmunundakı milli və bəşəri vəhdətə, poetik təxəyyül genişliyinə, bədii-fəlsəfi mahiyyətinə görə mənzum roman-metafora adlandırmaq olar.
İnsanları xeyirxahlığa, yaxşı əməllərə sahib olmağa çağıran şair, uca Yaradanın rəğbətini qazanmağın yeganə yolunu ancaq yaxşılıqlar yaratmaqda görür. Onun iman işığına bələnmiş poetik niyyəti əbədiyyət nəğməsi kimi səslənir.
Poema ilk baxışda aydın, lakin poetik dərinlik baxımından qeyri-adi məna çoxqatlığı ilə tamamlanır.
"Allah təkdi,
ey yaranmışlar
Yaradana da kömək gərəkdi
Ucaltmaq üçün onun adını
Siz də yaxşılıqlar yaradın..."
Müdrik bədii-fəlsəfi ümumiləşdirmədir. Yəni Allahı, səni yaradanı sevirsənsə, onun adını əziz tutursansa, bu sevgiyə layiq iş gör, yaxşılıqlar yarat. Əsl ibadət budur. Yaradan yaradılanı sevir...
Daha bir məna çözümü:
Allah fövqəladə qüdrət sahibi olaraq böyüklükdə, müqəddəslikdə təkdir. İstər müstəqim, istərsə də məcazi mənada Allahın heç bir köməyə ehtiyacı yoxdur. Şair də məhz Allaha deyil, "yaradana da kömək gərəkdir" ifadəsini bədii priyom kimi işlədib. Doğrudur, Allah həm də yaradandır. Ancaq yaradan sözü heç də həmişə Allah mənasını ifadə etmir. Yaradan sözündə inkişaf, tərəqqi, icad etmək məzmun-ları da mövcuddur. Bundan əlavə, Yaradan sözü ulu əcdadlara, soy-kökə də şamildir. Bu baxımdan yaxşılıqlar yaratmaq, həm də mənsub olduğun soyun, nəslin necabətini, adını yaşatmaq, ucaltmaqdır. Göründüyü kimi fikrin içindəki poetik mənanın fəlsəfi çalarları rəngarəngdir. Bu ifadə dil möcüzəsi kimi də böyük dəyərə malikdir.
Bədii idrakın, fəlsəfi təfəkkürün bətnindəki poetik enerji bədii əsəri əbədiyyət orbitinə çıxaran nüvə reaktorudur. Bu əsərdə düşüncə üfüqlərinin sərhədsizliyi, təsvir və ifadə vasitələrinin dolğunluğu bədii materialı sənət incisinə çevirən amillərdəndir. Sənət əsəri bəşəri məzmunu və forma kamilliyini, ictimai-fəlsəfi ideyaları, orijinal bədii keyfiyyətləri özündə ehtiva edirsə, onu həqiqi ədəbi sənət hadisəsi adlandırmaq olar.
"Düşündüklərimdən mənzərələr" poeması mövcud ədəbi-bədii və fəlsəfi ölçülərin fövqündədir.