ELÇIN
“YALNIZ HƏQIQƏT”IN HƏQIQƏTI
Jan-Pol Sartrın eyni adlı əsəri haqqında
Mən bu pyesi - «Yalnız həqiqət»i ilk dəfə 1967-ci ildə oxumuşam. Bu tarixi ona görə belə dəqiq göstərirəm ki, həmin il Moskvanın «İskusstvo» nəşriyyatı Sartrın altı pyesdən («Milçəklər», «Basdırılmayan ölülər», «Mötəbər fahişə», «Şeytan və cənab Allah», «Altona dustaqları») ibarət «Pyeslər» kitabını rus dilində nəşr etmişdi və o kitab ədəbiyyat aləmində hadisəyə çevrilmişdi.
«Yalnız həqiqət»i də Sartrın o biri pyesləri ilə birlikdə mən həmin il həmin kitabda oxumuşam və uzun illər idi ki, hər dəfə yadıma düşəndə, mən bu komediyanı tərcümə etmək istəyirdim.
Keçən yay məzuniyyətə gedəndə düz qırx dörd il (!) mənim kitabxanamda mənimlə birlikdə olan o kitabı da özümlə götürüb, pyesləri yenidən oxudum (neçənci dəfə?) və nəhayət ki, elə o kitabdan da «Yalnız həqiqət»i tərcümə etdim.
Daimi vaxt seytnotunda olmağıma baxmayaraq, Sartrın bu pyesinin tərcüməsinə məni sövq edən başlaca səbəblərdən biri də o idi ki, bu böyük XX əsr yazıçısının və fikir adamının əsərləri indiyə kimi Azərbaycan dilinə çevrilməyib və mən elə bilirdim ki, «Yalnız həqiqət»in tərcüməsi ilk təşəbbüsdür, ancaq sonra məlum oldu ki, belə deyil, Sartrın «Lizzi» adlı pyesi də dilimizə çevrilib.
Maraqlı orasıdır ki, həmin ilk tərcümənin müəllifi Süleyman Rüstəmdir və bu, maraqlıdır ona görə ki, Süleyman müəllim tərcümə ilə o qədər də məşğul olmurdu, düzdür, o Nizaminin «Sirrlər xəzinəsi» kimi böyük bir poemasını, Rustavelinin «Pələng dərisi geymiş pəhləvan» poemasının bir hissəsini, ara-sıra bəzi kiçik poeziya nümunələrini tərcümə etmişdi, ancaq, ümumilikdə, digər şair həmkarlarından fərqli olaraq, tərcüməyə çox da meyil etmirdi.
Və birdən-birə Sartr!
Hər halda, fakt budur ki, Jan-Pol Sartrın Azərbaycan dilinə ilk tərcüməçisi Süleyman Rüstəmdir.
Əslində, Sartrın o pyesinin adı «Lizzi» yox, «Mötəbər fahişə»dir (belə yarımbaşlığı da var: «Lizzi Mak-Key») və Süleyman müəllimin rus dilindən bu tərcüməsi «Azərbaycan» jurnalının 1966-cı il 10-cu nömrəsində çap olunub.
Bundan əvvəl isə, elə həmin «Azərbaycan» jurnalının 1965-ci il 4-cü nömrəsində Sartrın «Mən nə üçün Amerikaya getmədim» adlı essesi dərc edilib, ancaq təəssüf ki, tərcüməçinin adı göstərilməyib.
* * *
Sartr yalnız fransız ədəbiyyatında deyil, ümumiyyətlə, XX əsr dünya ədəbiyyatında çox ciddi bədii-estetik və fəlsəfi iz qoymuş romanlar, hekayələr, pyeslər və esselər müəllifidir.
Sartr yaradıcılığını («dünya ədəbiyyatında Sartr hadisəsi» desəm, elə bilirəm daha dəqiq olar!) yalnız bir sözlə səciyyələndirmək lazım gəlsəydi, mən deyərdim: orijinallıq və bu səciyyə təhkiyyənin, dialoqların quruluşundakı orijinallıqdan tutmuş, dünyaya, həyata orijinal mütəfəkkir baxışına qədər Sartr bədii-fəlsəfi təfəkkürünü ehtiva edir.
Yaradıcılığa erkən başlamış Sartr yalnız 35 yaşından sonra ilk pyesini yazıb və bundan sonra XX əsr dramaturgiyasında və teatrında «Sartr teatrı» anlayışı yaranıb. Yığcam şəkildə desəm, mənim fikrimcə, bu anlayışın məğzində təfəkkür ilə vicdan arasındakı vəhdətin bədii ifadəsi dayanır.
«Sartr teatrı»nda Molyer ənənələrindən gələn işartılara da rast gəlmək olar, Balzakın, Stendalın, Hüqonun, Floberin fransız nəsrində qələmə aldıqları mövzu və xarakterlərin inkişafını da axtarıb tapmaq olar. Sartrı ekzistentsializmin başında duranlardan biri hesab edirlər və bu zaman onun dramaturgiyası da nəzərdə tutulur, ancaq şəxsən mənim üçün bu teatr - «Sartr teatrı» bütövlükdə, bir küll halında tamam müstəqil, azad və sərbəstdir; bu teatrın üzərində ənənələrdən və XX əsrin estetik təmayüllərindən azad fərdi Sartr möhürü var.
«Sartr teatrı» bədii-estetik, həm də fəlsəfi baxımdan, yuxarıda dediyim kimi, orijinal bir hadisədir, ancaq məsələ burasındadır ki, bir küll halında bu orijinallığı yaradan ayrı-ayrı əsərlərin özləri də qətiyyən bir-birinə bənzəmir və bu küllün içində onların hər biri öz-özlüyündə də orijinaldır. «Yalnız həqiqət»i oxuyandan sonra bu pyesi Sartrın başqa bir pyesi, misal üçün, «İblis və cənab Allah» ilə müqayisə etdikdə faktura müxtəlifliyinə heyrət etməmək mümkün deyil, ancaq bu müxtəlifliyin özü də təfəkkür ilə vicdanın dediyim həmin vəhdətinin bədii ifadəsidir.
* * *
Təəssüf ki, mən də «Yalnız həqiqət»i rus dilindən tərcümə etmişəm. Düzdür, bu əsəri fransız dilindən rus dilinə görkəmli yazıçı və tərcüməçi Ovadiy Saviç və məşhur yazıçı, fransız dilinin və ədəbiyyatının bilicisi İlya Erenburq kimi mötəbər qələm sahibləri çevirmişlər, ancaq elə həmin rus tərcüməsini oxuyarkən orijinalın daha artıq duzlu-emosional olduğunu sövq-təbii, intuitiv hiss edirsən. Tərcümədən tərcümədə isə o duzu qoruyub saxlamaq, əlbəttə, daha da çətinləşir.
Hər halda, mən çalışmışam ki, ikinci mənbədən istifadə etsəm də, nə qədər imkanım çatırsa, Sartr ab-havasından kənara çıxmayım.
Bu əsər sosializm ilə, daha doğrusu, kommunizm ilə kapitalizm arasında, daha konkret desəm, SSRİ ilə Qərb arasındakı soyuq müharibənin qızışdığı bir dövrdə - 1955-ci ildə yazılıb. Pyesdə adları çəkilən Adenauer, Makkarti, Molotov, Dalles, Franko («Madriddəki general») həmin soyuq müharibə dövrünün məşhur tarixi simalarıdır. Bu o vaxt idi ki, İkinci dünya müharibəsi geridə qalmışdı və faşizm üzərində qələbə çalan dünənki müttəfiqlər bir-birlərindən - SSRİ Qərbdən, Qərb isə SSRİ-dən qorxurdu, fərq isə onda idi ki, Qərb yazıçısı bunu yaza bilirdi, sovet yazıçısı isə - yox.
Pyesdə Sovet İttifaqına hüsn-rəğbət bu ölkəyə məhəbbətdən daha artıq dərəcədə haqqında yazdığı cəmiyyətdəki fariseyliyə, riyakarlığa, insani hisslərin eybəcərliyinə qarşı dəruni nifrətin (gülüşün!) bədii-estetik ifadəsi nəticəsində yaranıb.
SSRİ elə bir ölkə idi ki, onun mahiyyətini - yaxşı və pis cəhətlərini dərindən dərk etmək üçün, bu ölkədə doğulmalı və burada yaşamalı idin. Nə qədər ağıla, güclü fəhmə, müşahidə qabiliyyətinə malik olsan da, SSRİ-nin gerçək mündərəcatını kənardan baxmaqla dərk etmək mümkün deyildi. Bu fikri mən yalnız SSRİ-ni tərifləyib göyə qaldıranlara yox, həm də SSRİ-ni tənqid atəşinə tutanlara şamil edirəm.
Bir var idi Romen Rollanın, Bernard Şounun, Andre Jidin və yaxud da Leon Feyxtvangerin gördüyü SSRİ, bir də var idi həqiqi SSRİ və bu həqiqi SSRİ-dəki gerçəkliyi hətta Sartr kimi unikal təfəkkür sahibi də görə bilmirdi. Əslində, bu pyesi diqqətlə oxusanız, görəcəksiniz ki, buna heç ehtiyac da yoxdur, çünki SSRİ burada tamam şərti bir məfhum, mən deyərdim ki, şərti bir obrazdır.
SSRİ qapalı bir ölkə olduğu üçün, biz elə bilirdik ki, kapitalist ölkələri cənnətdir, misal üçün, Fransa kimi ən mədəni və qabaqcıl bir ölkədə demokratiya aşıb-daşır, orada cəmiyyət bizdə olduğu riyadan, yalandan, satqınlıqdan uzaqdır. Ancaq bu gün bir daha məlum oldu ki, hər şey nisbidir, riya, yalan, satqınlıq üçün siyasi-ictimai sərhədlər mövcud deyil və bu, xislətdən gələn cəhətlərdir ki, bütün quruluşlarda, bütün cəmiyyətlərdə özünü ifadə edib.
Başqa sözlə desəm, belə adi və məlum bir fikir ki, ideal cəmiyyət yalnız idealist müəlliflərin əsərlərində mövcuddur, real həyatda isə belə bir cəmiyyət yoxdur, olmayıb və güman edirəm ki, heç vaxt da olmayacaq. Sartın pyesini tərcümə edərkən, mən bir daha əmin oldum ki, fərd diferensial bir anlayış olduğu üçün, bu anlayışın ortaya qoyduğu mürəkkəblik və ziddiyyət ideal cəmiyyətə tamam ziddir və bu ziddiyyəti yalnız utopik ədəbiyyat aradan götürə bilər, həyat yox.
Sartrın komediyasında parodiya ünsürləri, fars məqamları, qroteks var və yazıldığı vaxtdan az qala altmış il keçməsinə, dünya siyasi xəritəsinin tamam dəyişməsinə, kommunikasiya texnologiyalarının ildırım sürətli inkişafına baxmayaraq, pyesdə həmin cəhətləri yaradan səbəblər bu gün də aktual və mütəmadi rastlaşdığımızdır.
Əsərdə böhtan, yalan və riya aurası altında olan mətbuat mühiti qələmə alınıb və baxın, o böhtan, yalan və riya bu gün bizdən çox uzaqdırmı, bir sıra mətbuat orqanlarımızın tanış böhtançılığı və yalanı deyilmi? Bu sualı təsdiq edən cavab, elə bilirəm ki, yuxarıda söylədiyim fikri - xislət naqisliyinin həmişəyarlığını bir daha təsdiq edir.
Sartr yaradıcılığının qadirliyi yalnız bədii-estetik qadirliklə yox, eyni dərəcədə də fəlsəfi qadirliyi ilə də müəyyənləşir və buna görə də onun satirası məhəlli yox, bəşəri səciyyə daşıyır; o, yalnız fərdin yox, həmin fərdin timsalında bəşəriyyətin eybəcərliklərini göstərir; o, bir şəxsi yox, həmin şəxsin timsalında, ümumiyyətlə, həyatı tənqid edir və belə bir yaradıcılıq səlahiyyətini ona istedadı və təfəkkürü verir.
Sartrın bütün yaradıcılığı, o cümlədən də bu komediya başdan-başa iddiadan və həmin iddianı doğruldan imkandan ibarətdir. Bu mənada mən Sartrı Lev Tolstoyla müqayisə edə bilərəm. «Sergiy ata»nı xatırlayın. Fəlsəfi mənada nə qədər iddialı bir əsərdir?! Və bu iddianın öhdəsindən gələn nə qədər güclü bədii-estetik imkana malik bir yazıçıdır?!
Ancaq siz bu iddialı (və həmin iddianı doğruldan!) əsərin dialoqlarına fikir verin: tamam sadə, adi danışıqdır, ancaq baxın, bu sadəlik, adilik nə qədər təsirli, yaddan çıxmayan epizodik surətlər - İrma ilə Rober - yaradır?
İrma ilə Rober xətti sırf dramaturji baxımdan, olsun ki, qüsurludur, çünki səkkiz şəkildən ibarət pyesin birinci şəkilində başlayır və birinci şəkilində də sona yetir. Ancaq… Sartr yazıçı olduğu qədər də filosofdur və İrma-Rober epizodu, elə bil ki, bu satirik əsərin içində həyatın faniliyindən, mənasızlığından xəbər verən lirik-fəlsəfi bir pritçadır.
Və bu pritça o qədər ağıllı, zərif və təsirlidir ki, hansısa dramaturji qanunlar onun müqabilində əriyib, yox olur.
Teatr səhnəsi baxımından bu pyesin çox mühüm bir xüsusiyyətini qeyd etmək istəyirəm: burada rejissor fantaziyası, yozumu üçün zəngin material var. Personajlar elə qələmə alınıb ki, onları, obrazlı desəm, profildən də, anfasdan da görmək mümkündür - bu, artıq rejissorun istedadından və hünərindən asılıdır.
* * *
Mən bu sətirləri yazıram və doğrusunu deyim ki, oxucuya bir az həsəd hiss edirəm, çünki o hələ bu pyesi oxumayıb və bu gözəl əsərlə tanışlığın sevinci onun üçün hələ irəlidədir.
2 yanvar 2012.
Bakı.