Dilarə Məmmədova
NƏCƏFBƏY VƏZİROVUN “PALID” ƏSƏRİ

GörkəmliAzərbaycanyazıçısı və dramaturquNəcəfbəyVəzirov (18541926) eynizamanda, həmdə təbiətşünasalimkimidə tanınmışdı. Nəcəfbəydə buelmə maraqBakı Realnı gimnaziyadaoxuyarkənyaranmışdı. GimnaziyadaNəcəfbəyintəbiətmüəllimi, ilkAzərbaycanqəzeti “Əkinçi”nin (18751877) redaktoruHəsənbəyMəlikovZərdabiolmuşdur. Nəcəfbəygimnaziyadaoxuduğumüddətdə daimmüəllimiilə əlaqə saxlayır, Azərbaycanda “Xeyriyyə cəmiyyəti”ninyaranmasında, cəmiyyətə pulvəsaitininyığılmasında, Bakıdadramteatrınınbinasınınqoyulmasında (“Hacı Qara”1873) onunlaəməkdaşlıqedirdi. Gimnaziyadatəhsilillərində o, təbiətelminisevmiş və buhəvəslə MoskvadaPetrovski (SonralarTimiryazev) adınaKəndTəsərrüfatı Akademiyasınadaxilolmuşdur (18741878). Akademiyanı bitirəndənsonraNəcəfbəyAzərbaycanagəlmiş, Yelizavetpolquberniyasının (Gəncə quberniyası) Dilicanmeşə sahəsində meşəçidendroloqvəzifəsində işləmişdir.
N.VəzirovDilicandaişləyərkənədəbiyaradıcılıqlayanaşı, meşədə bitənağaclarvə bitkilər üzərində də müşahidələraparmış, Azərbaycanmeşələrinə həsrolunmuş “Palıd” (Azərb.MEA. Füzuliadına Əlyazmalar İnstitutu, N.Vəzirovunarxivi, inv. N 20) adlı elmiəsəriniyazmışdır. 110 səhifədənibarətolanbuəlyazmasındaNəcəfbəymeşədə bitənağaclarınxüsusiyyəti, növü, onlarıntərkibihaqqındamülahizələriniyazıbtoplamış, lakinnəşretdirməmişdi. Buradapalıd, fıstıq, qozağacı, qızılağac, qovaq, Qaraağac, ağcaqayın, cökə, şamağacı, sənubərvə b. ağaclarınbiolojixüsusiyyətləri, təsərrüfatəhəmiyyətihaqqındaelmiməlumatlarvardır. “Palıd” Azərbaycandanəbatatvə meşəçiliyə həsrolunmuş ilkelmiəsərkimidəyərlidir.
N.Vəzirov “Palıd” əsərində Dilicanmeşəsində müşahidə etdiyiayrıayrı bitkilərinquruluşuvə biolojixüsusiyyətlərindən, meşə bitkilərininbirbirilə qarşılıqlı münasibətlərindənbəhsedir. Buradaiqlim, işıq, rütubət, torpaqkimixaricimühitintəsirindənmisallargətirilir, bütünməsələlərelmiəsaslarlaizahedilir. Buəsəriyazarkəno, gələcəkdə Azərbaycanınbaşqabölgələrində meşə sərvətlərinidə öyrənməkarzusundaolduğunubildirirdi.
Azərbaycanda Ç.Darvininadını və onun üzvialəmhaqqındaolannəzəriyyəsindənilkdəfə AzərbaycandasözaçanHəsənbəyZərdabi, sonraisə onuntələbəsiN.Vəzirovolmuşlar. Nəcəfbəyağaclarınnəsilvermə qabiliyyətindəndanışarkənyazırdı: “Bizgörürükki, mübarizə dövründə ancaqqalibgələnağac özündənsonra övladqoyubgedir. BukəbirDarvindənbizə qalanqanundur”. Nəcəfbəybitkilərinxaricimühitlə qarşılıqlı əlaqəsinielminöqteyinəzərdənizahedirdi. “Ağacları istiyerlərdənsoyuqyerlərə və soyuqyerlərdənistiyerə köçürəndə, onlarınxasiyyətləritəğyirtapır” və yaxudda “nə qədərtorpaqqüvvətliolsa, biroqədərpöhrə verməkqabiliyyətiağaclardauzanır”.
Nəcəfbəyinayrıayrı ağaclarınbiolojixüsusiyyətlərihaqqındaolanfikirləridə maraqlıdır. Buradao, palıdağacınıntəsərrüfatəhəmiyyətli, qiymətlimaterial, möhkəm, davamlı olması haqqındafikirləriniizahedir. Palıdınmilkökü torpağın çoxdərinliklərinə getdiyinə görə, şiddətliküləkləronutorpaqdanayırabilmir. Nəcəfbəyfikrinibelə izahedir:
“Ağaclararasındapalıdbirmöhkəmvə qiymətliağacdır, ömrü uzunusudavə quruda, təmiratda, artıqdərəcədə davamlı, əlavə, gözəlmaddədir. Palıdhesabedilirmeşəninzinəti. Onunəmudikökü birsajendənartıqyerə daxilolur, heç birtufanonukökü ilə yerdən çıxarabilmir. Qanadları qırılır, amma özü dayanıryerində”.
Azərbaycanmeşələrində bitən, onazinətvə gözəllikverənpalıdağacınınnövlərindəndanışarkənNəcəfbəyyazırdı: “Bizimmeşələrdə neçə qismpalıdağacı var. Ammaənməşhuruikidir: biriadipalıd (yaylıq), obiriqışlıqpalıddır”. O, əsərdə yaylıqvə qışlıqpalıdağaclarınıntoxum, yarpaq, qoza, kökquruluşları və inkişafxüsusiyyətlərinə görə birbirindənfərqləndiyinidə izahedir. “Qışlıqpalıdınyarpaqları bütünqış boyu üstündə qalır, yeniyarpaqəmələ gəlməyincə tökülmür. Yaylıqpalıdınqozaları saplaqdanasılır, qışlıqpalıdisə gödəksaplaqlıdır, özbudağınayapışır”.
PalıdıntoxumundandanışarkənNəcəfbəyonunikiqalınləpədənibarətolub, yazdatorpağaəkilərkənikihəftə sonracücəribxaricə çıxdığını izahedir. Adipalıdıninkişafını izahedərkənonunonilə qədərləngböyüməsini, ağacdaqısabudaqlarınəmələ gəlməsiniizahedənNəcəfbəy, gödəkbudaqlarıninkişafetməsinə maneolmaq üçünonunətrafınaqozvə qarağackimitezböyüyənağaclarınəkilməsiniməsləhətgörür. Çünkibuağaclarpalıdı həmsoyuqdan, həmdə küləkdənqoruyur. Palıdağacı buyollauzandıqca, onunətrafındakı ağaclarməhvedilir. Həttao, palıdıneninə böyüməsinin 150200 ilə qədərdavametdiyinidə qeydedir. Palıdsıxyerdə bitəndə 60 ilyaşayır, yanındabitənağaclaronuninkişafınamaneolur. Əsərdə yaylıqpalıdınqışlıqpalıddanfərqlicəhətləridə izahedilir: “Yaylıqpalıdınyarpaqları gödəksaplaqlı olur. Yarpaqvə çiçəkləriqışlıqpalıdın çiçəyindənvə yarpağından 2 dəfə irəlihasilə gəlir. Yaylıqpalıdınkökü qışlıqpalıdınkökündəndərinə gedir, torpağınvə havanınistiliyinisevir”.
Palıdişığı çoxsevdiyi üçünonunyanbudaqları çoxdur, Nəcəfbəybucürbudaqlanmayamaneolmaq üçünmüəyyəntədbirləringörülməsiniməsləhətgörür. O, inşaatdaistifadə ediləndəyərlipalıdağaclarınınyetişdirilməsi üçünelmiməsləhətlərverirdi.
Nəcəfbəyfıstıqağacınınquruluşuvə onuninkişafındandanışarkənqeydedirdiki, buağac 10 yaşınakimigecböyüyür, 10 yaşındansonrabudaqlanaraquzanır, 4050 yaşına çatandaisə sürətlə inkişafedir. Buağacınkamilkökününzəif, yanköklərininisə qüvvətliinkişafetdiyini, küləklərəsənzamanyıxıldığını qeydedir:
“Meşəyə zinətverənağaclardanbiridə fıstıqdır. Fıstıq 10 yaşınaqədərgecəmələ gəlir, sonraisə şahbudağı artır, başlayıruzanıbbudaqlanmağa. Şiddətliböyümə başlayır, 4050 yaşına çatanda, milkökü qabaqcabirazəmələ gəlir, sonraancaqyankökləriartırvə tamam ömründə nazik üfüqiqalır. Onagörə bərkküləyə artıqdavamedə bilməyibyıxılır”.
N.Vəzirovfıstığın 40 yaşındansonra, 6070 yaşına çatanda çiçəkləndiyiniyazır. Çiçəkləriyarpaqları ilə birgə rütubətlitorpağı sevmir. Onubuamillərdənqorumaq üçünN. Vəzirovbəzitədbirlərgörülməsiniməsləhətbilir: “Balacaağaclarbiryaşına çatanadək, artıqistidən, işıqdan, soyuqdanqorxurlar. Mühafizə etmək üçünonları otilə örtürlər”.
TozağacındanbəhsedərkənNəcəfbəyonundaAzərbaycanmeşələrində yayıldığını qeydedir: “Azərbaycanmeşələrində tozağacı azaztapılır, odadağlarda, meşəninqurtaracağında. Ömrü 150 ildənartıqolmur”.
O, tozağacınınköklərininquruluşundan, işıqvə tufanaqarşı münasibətindən, sənayedə əhəmiyyətindənətraflı məlumatverir. Əsərdə müəllifqızılağac, söyüd, qovaq, ağcaqayın, göyüş, çökə, şamvə sənubərkimiqiymətliağaclardan, Azərbaycanmeşələrində bitməsindən, onlarınbiolojixüsusiyyətlərindənməlumatverirvə meşəçiliyin ümumiməsələlərinidə qeydedir. NəcəfbəyağaclardanbəhsedərkənonunAzərbaycandilində adlarınınyanındaruscavə latıncadaadlarınıntərcüməsiniverirdiki, oxucular üçünaydınolsun.
Əsərinənqiymətlibəhslərindənbiridə “Meşəninhəyatqüvvəsi” adlanır. Buradameşədəkiağaclararasındakı qarşılıqlı münasibətlərdən, meşə ağacları ilə başqayerdə bitənağaclararasındakı fərqelmicəhətdənaydınlaşdırılır. Nəcəfbəymeşə bitkilərininyaşamaq üçünmübarizə etməsindənbəhsedərkənmüəyyənməlumatlarverirvə gəldiyinəticələriəyanisurətdə sübutetməkməqsədilə 10 ağacı əhatə edənbircədvəlhazırlayıbgöstərir. Bucədvəldə yaşayış uğrundamübarizə edənmeşə ağaclarını 7 dərəcəyə bölürvə belə nəticəyə gəlirki, bitkilərtopluhalındayaşayarkənqonşuları tərəfindənsıxışdırılır: “İctimaiarasındaağaclarınhamısı azçoxsıxılmış olurlar, təfavütü mərtəbədədir. Ağaclarınarasındaelələrivarki, çıqqası birtərəfdənsıxılıbvə elələridə varki, qalıb çardaxaltında, həyatla ölümarasında. İşıq çatmayır, taamaz, axırda çevrilirquruoduna”.
Meşədə bitkilərarasındayaşayış uğrundagedənmübarizədənsözaçanN.Vəzirovgöstərirki, ağaclarınhamısınınbirboydaolmaması üzündən, ucayaqalxanağaclaralçaqdaqalanlarınişığınamaneolur. O, ağaclarınmeşədə tələfolmasəbəbinidüzgünizahedərəkyazır: “Ağaclartələfolurlar, ondan ötrü ki, meşədə işıqvə rütubəttorpaqdankəsilikola, xeyr, tələfolurondan ötrü ki, omaddələriqonşuları qüvvətliolubonlarınhəyatındanalırlar”.
Ağaclararasındayaşayış uğrundagedənmübarizədə yaşlı ağaclarınsayının çoxolmasını vurğulayanNəcəfbəygöstərirdiki, bu “mübarizə” cavanağaclarıninkişafınamaneolur, onların 95 faizitələfolur. Buradao, belə nəticəyə gəlirki, cəmiyyətdə insanlardahəyatuğrundamübarizə edərkəngüclülərgücsüzü məhvedir. Əsərin “Meşəninhəyatqüvvəsi” adlı hissəsində “ağaclararasında ölümdirimmübarizəsindən” bəhsedənalimbelə nəticəyə gəlirdiki, təbiətdə bucürcanlılarnəsilverməyə malikdeyildir. Təbiətdə yaşayış uğrundamübarizədə qalibgələncanlılar, özlərindənsonranəsilqoyubgedirlər, mübarizəyə uyğunlaşabilməyəncanlılarisə nəsilvermir, məhvolurlar. Ağaclarınbargətirməsinində müxtəlifolduğunuo, apardığı təcrübəyə əsasənizahedirvə belə nəticəyə gəlirki, yaşayış səviyyəsiağaclarınbarverməsində ənmühümamildir. Meşədə günəş şüasındanbolbolistifadə edənağaclar, başqa şərtlərdə olduqda 100 faiznəsilversələrdə, işıqdanməhrumolanağaclarnəsilvermə qabiliyyətindənməhrumolurlar. “Təcrübə göstərirki, şammeşəsində yaxşı toxumlu, ildə cürbəcürağaclarınbargətirməkqüvvəsibərabərdeyildir. Zillətdə olanağaclar ölürlər, ancaqqalibgələnağaclar özündənsonra övladqoyubgediblər. BukəbirDarvindənbizə qalanqanundur”.
N.Vəzirovmeşədə təklikdə, seyrəkyerlərdə bitənağaclarınnisbətən 1020 iltezyetişdiyinivə barvermə qabiliyyətiniaçıqladıqda, bunuişıqvə qidamənbəyinin çoxolması ilə izahedir. Asudə bitənağaclarınyetişmə qabiliyyətigüclü olur, lakinbunlardabirdənbirə artmır, bunun üçündə vaxtvə zamangərəkdir. Meşədə bitənağaclarınasudə bitənağaclardanboycaqısa, köklərinində dərinə getməsininzəifolması haqqındasözaçanNəcəfbəyəsassəbəbolaraq, başqaağaclarınonusıxışdırmasını, havadanvə torpaqdanlazımiqidaalmamasını göstərir. O, yer üzərindəkimeşələrin, abhavavə torpağınmüxtəlifolmasını, həyat şəraitininbaşqabaşqaolmasını təbiihalkimiizahedir: “Meşədə yerin şimaltərəfi, cənubtərəfi, günbatan, gün çıxantərəfləriyenə də meşə üçünbirdeyil”.
O, bufikrinisöyləyərkənən çoxmüxtəlifbölgələrdə olanAzərbaycanmeşələrinin öyrənilibaraşdırılmasını gələcəkdə gənclərin öhdəsinə buraxır.
N.Vəzirov “Meşədə ictimailərinbirbirinə təsiri” mövzusunatoxunarkənağacların, həttaictimailərinbirbirinə təsiriniizahedir: “Meşəlikdə təyinolunubdurki, ikimərtəbəliictimaidə, ikincimərtəbəninağaclarını kəsibuzaqlaşdırdıqda, əvvəlincimərtəbəninağaclarınınböyüməsiyaxşılaşır, çünkitorpaqartıqolur, abhavayayolverilir. Aşkarməlumdurki, meşədə ictimailərarasında ömürmübarizəsigedir. Ağaclararasındaictimailər, qruplar, mərtəbələrarasındahəmçinin”.
“Ağaclarınişığanisbəti” bəhsində N.Vəzirovbəziağaclarınyaxşı və yapisböyüyübinkişafetdiklərinimüşahidə etmiş ağacları işıqsevənvə sevməyəndeyə ikiqrupabölür. O, izahedirdiki, cıqqası qalınağaclarişığı sevir, cıqqası seyrəkağaclarisə işığı sevmirlər, işıqsevənağaclarıngövdələritəmizlənir.
N.Vəzirovəsərin “Cinsbəcinsağaclarınrütubətə nisbəti” bəhsində bitkilərinsuyaolanmünasibətinə görə keerofitlər (quraqlıqsevən), hidrofitlər (rütubətsevən) və mezofitlər (miyanə susevən) bitkilərdeyə 2 qrupabölürvə hərqrupaaidmisallargöstərir. O, təcrübə nəticəsində şamağacınınkeerofitbitkilərqrupunadaxilolmasını şərhedirvə şabalıd, palıd, qaraağac, tozağacını daistiliyə tələbkarağaclarqrupunadaxiledirvə buağacları gələcəkdə yenidən öyrənməyiməsləhətbilir. Nəcəfbəyağaclarınyerinidəyişərkən, onlarınistiyerdənsoyuqyerə keçirəndə və yaəksinə olandaonlarınxasiyyətinitəyinedərkən, mühitinbitkilər üzərində əsastəsirqüvvəsiolduğunuizahedir.
“Ağaclarıntorpaqdamədənimaddələrə nisbəti” bölməsində meşə ağacları ilə ziraətbitkilərimüqayisə edilirvə meşə ağaclarınındigərbitkilərə nisbətəntorpaqdakı qidamaddələrinə aztələbkarolduqları göstərilir. Çünkiziraətbitkiləriəmələ gəlməyəntorpaqlardameşə ağacları əmələ gəlir. O, meşə torpaqlarında, çəmənvə çöldəkitorpağanisbətən üzvimaddələrin çoxolduğunugöstərir.
Nəcəfbəy “Ağacların cəld böyüməsi” hissəsində cədvəllər tərtib etmiş və səbəbini də izah etmişdir. “Ağacların törəməsi” bölməsində ağacların toxumlu və toxumsuz olmaqla iki cür çoxalmalarını, xasiyyətlərini izah edir və göstərir ki, toxumsuz pöhrə gəlir və sıxılmış ağaclar törənir. O, göstərir ki, pöhrə vermək ağacın cinsinə və yerinə bağlıdır, torpaq qüvvətli olarsa, pöhrə vermək qabiliyyəti uzanır. Demək, bitkilərin yaşaması üçün xarici mühitin və torpağın əhəmiyyəti əsas şərtdir.
“Palıd” əsərinin elmi əhəmiyyəti böyükdür. Nəcəfbəy burada meşə mühəndisləri üçün maraqlı cədvəllər, mürəkkəb riyazi düsturlar da vermişdir. BuəsərAzərbaycandameşəçiliyin (dendrologiya) əsasını təşkiledir. NəcəfbəyBakıdaKəndTəsərrüfatı Texnikumundamüdirmüaviniişləmiş və təbiətdəndərsdeyənilkazərbaycanlı müəllimolmuşdur. O, 1926cı ildə texnikumtələbələrini Şamaxıya, Çuxuryurdmeşəsinə təcrübə keçmək üçünaparmış və orada ürək çatışmamazlığı xəstəliyindənvəfatetmişdir. 
 
“Azərbaycan “ jurnalı