Rahid S. Ulusel
Azərbaycan və dünya klassikası
İMADƏDDIN NƏSIMI VƏ NIKOLAY KUZANLI
Planet mədəniyyətində Kainatın vahid bir maddi-mənəvi tam kimi duyulması və dərk edilməsinin "Upanişadalar"dan, "Dəyişmələr kitabı"ndan Siolkovski, Vernadski, Şardenə ... qədər gərilən prosesi İntibah mədəniyyəti ilə özünün yeni qatına yüksəlir. Bu qatda çağın dühası özünü Kainatın Yerüzündə mərkəzləşən yaradıcı nüvəsi hiss edir. Bu nüvədə yetişən ideyalar polifoniyası Kainat həyatında idraklı Yerüzü canlısının onu həmin həyatın böyük Loqosuna və Harmoniyasına yatıran bəlkə də ən güclü realizminin cücərtiləri idi. İnsanı Kainat Harmoniyasından kənara çıxaran və çıxarıb da ona "praqmatik" xülya-cənnətlər vəd edən bütün ideya düyürcəkləri - ideologiyalar yanlışdır və onu tarix boyu qatı antitəbiət-urrasosium qılafında boğmaq yanıltısındadır. İntibah insanı Kainatda var olmaq, Kainatın ilahi-doğma məkanında yaratmaq həqiqətinə yüksəlir. Bu məqamda Yerüzü bəsirətsizliyi, çaşqınlıqları, vurnuxmaları, yolsuzluqları, günahkarlıqları, kilidlənmələri, rəzalət küllü daha aydın görünür. İnsanın içindəki Kainat qışqırır, "mən varam!" deyir, - od tutub yanıban göydələnin pəncərəsindən alov-tüstü qarsında xilas üçün bayraq yelləyib fəğan qoparan zavallı sayaq "mən buradayam!!!" - deyir. İntibah yaradıcısı Kainatı təkcə səma "kitabı"ndan - ulduzlu Göyüzündən oxumur. İntibah yaradıcısı içinin Kainat səsini eşidən insandır. İntibah insanı Kainatın nəfəsini duyan insandır. İntibah çağının mədəniyyət düşüncəsi bu çağın və bu çağa qədərki mifik, kosmoqonik, dini, fəlsəfi, elmi, ideoloji, poetik sistem-gələnəklərin qövsündə hərəkət etsə də, o, bütün çabalarında qəliblərə sığmazlıq, onların hüdudlarını yarıb da genişləndirmə əzmindədir. Qatı mühafizəkar sistemlərsə İntibah düşüncəsinin həndəvərində çatlayır. Bu düşüncə bəşəriyyətin ən sağlam ideyalarından mayalanaraq böyüyən, nəhəngləşən, sonra da özündən budaqlandıran düşüncədir. İntibahın bəşəriyyət tarixində bəlkə də ən böyük missiyası - monoteosofiyadan onu itirmədən, məhz onun zəminində panteosofiyaya yüksəlməsi, Kainatı təkcə sakrallığında deyil, ilahi vəhdət həqiqətində dərk edərək oxumaq təliminə yiyələnməsi, insan yaradıcılığını kosmik məkanına çıxarmaqla onun fəaliyyətinin yeni, labüd proqramını açmasıdır. Bu, artıq bəşəriyyətin Yer modelində deyil, Kainat modelində düşünməsinin - kosmorasionalizmin başlanğıcıdır: Kainatın ilahi nura qərq olmuş doğma məkanında Yaradıcı (Allah) və Yaradılan (Külli-aləm içrə İnsan) - Birdir. "Tat tvam asi" (sansk.: "Sən elə Osan") burada - bəşər mənəviyyatının yeni dalğasında ali məqamına çatır. Vəhdətin bu yolu - İlahi Qüdrətdən yaranan İnsanın İlahi Qüdrətlə yaratmaq vergisi - onun lap yaranışından başlanan və sıza-sıza gəlib də belə böyük axara çevrilən fəaliyyətinə yeni miqyas - Kainat məkanını açırdı. Həmin fəaliyyət yönündə əvvəlcə Şərq, sonra da Qərb intibahçılarının panteosofiyası ilə qanadlanan kosmologiya, teologiya, təbabət, poeziya, musiqi.., Nikolay Kopernikin "Yeni dünya mexanizmi oçerki", Cordano Brunonun "Səbəb, başlanğıc və vəhdət haqqında", "Sonsuzluq, Kainat və dünyalar haqqında", Françesko Patrisi de Korsonun "Yeni fəlsəfi universum" əsərləri ... yaranırdı. Fəqət bu istiqamətin içərisindən elmi-nəzəri-eksperimental prakrika getdikcə vüsət qazansa da, onun həmin səviyyədə mənəviyyatca dərinləşmə xətti onurğalanmadı. Dünya inkişafının bütün sonrakı mərhələlərində o inkişafın bütövlüyü, fundamentallığı üçün zəruri şərt olan maddi-mənəvi əsaslar balansı ikinci tərəfin zərərinə daim pozuldu və onlar arasındakı disharmoniya dərinləşməkdə davam etdi. İntibah ideallarından enən Qərb mədəniyyət düşüncəsi getdikcə onu Yer praqmatizminə pərçimləyən qəlibdə bərkidi, sümükləşdi, qafalaşdı, rasionallaşdı və şəhdi-şirəsini sozalınca itirdi, dekadans ruhunda - hörümçək torunda qərar tutdu, estetikasını harmoniya qibləsindən çəkib onu məzə ladında köklədi. Şərq mədəniyyət düşüncəsi isə Yerlə Göy arasında çaşıb qalaraq, nə Yerin, nə Göyün fəlsəfəsində dayaqlandı, mütərəddid bir vəziyyətdə onu hətta XXI yüzillikdə də monarxiya cəhalətində saxlayan ortodoksalizm qəlibində dondu. Keyi açılınca, başının üstünü Qərb kəsdirdi. Bununla da, materialist fəlsəfənin siyasi-hərbi təntənəsi olan Qərb dünya imperializminin amansız yürüşü başladı. (İmperializm - böyüklüyün, əzəmətin deyil, dekadans ruhunun cilvəsi, idealsızlığın vakhanaliyasıdır.) Dünya fatehliyinin praqmatikası (əslində, maniyası!) ümumdünya vəhdəti ideallarını öz tozanağında itirdi. Bəşəriyyət "Ənəlhəq!" (Nəsimi) deyənlərin çadırı altına deyil, "Dövlət - mənəm!" (XIV Lüdovik) deyənlərin qəsri ətrafına yığışdı. Bəşəriyyət bir də heç zaman İntibah gücündə, tutarında "Ənəlhəq!" (Nəsimi) və "Deus et Homo" ("Tanrısal İnsan" - Nikolay Kuzanlı) həqiqətinə yüksəlmədi. Teokratiya siyasi avtokratiya ilə əlbir olaraq, insan tanrısallığını küfr saydı ki, hökmdarı - bütləşdirə, "allahlaşdıra" bilsin. "Tanrısal İnsan" mədəniyyətinin yerini - şah, xəlifə, kral, prezident, papa, ayətullah, dalay-lama, siyasi partiya lideri, "pop-ulduz" ... tutdu. Buna görə də İntibah keçmişindən nur saçan İlahi Vəhdət fəlsəfəsi (həm də Dünya Hökmranlığı siyasəti ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edən və ona qarşı dayanan fəlsəfə) bu gün nə qədər "romantik" və qeyri-real görünsə də, özünün bütün enerjisi, ideya tükənməzliyi və təkzibedilməz həqiqəti ilə tarixin perspektivində, gələcəyin Sübhündədir... Allaha inam - təkcə "Quran"ı və Xaçı sinəsindən asmaqla, pulun (dolların) üzərinə "İn God We Trust" ("Biz Allaha inanırıq") yazmaqla bitmir. Tanrısal yaradıcılığı öz fəaliyyətinə köçürə, mənimsədə bilməyən insan daim problem, ziddiyyət və böhranlar içərisində çabalayacaq, ən böyük bəxtəvərliyi turizm səyahətləri, eros macəraları olacaq... Dünya dinlərindəki təşkilatlanmalar, ibadət və mərasimlər Allahdan qopub ayrılmış insanın bu uçurumu doldurmaq çabası, həmin Tanrısal düşüncə mədəniyyətinin relikt formasıdır. Vəhdət bu yolla baş vermir... Cürbəcür təriqətçiliklərin, nəzəri-ideoloji yozum və terminologiyaların qəlibində İntibah yaradıcılığı nə qədər darılsa da, bu yaradıcılıq yeni dünyagörüşü sistemi - insana Kainatı açıb oxudan, insanı Kainatla bəsləyən, canlı Kosmosla əmizdirən İlahi Ruhun Fəlsəfəsidir. Bu Fəlsəfədə dünya dinlərinin bir-birindən fərqi - təbiətdəki rənglərin, iqlimlərin bir-birini tamamlaması qədərdir. İntibah harmoniyasında İslam və Xristian mədəniyyətlərinin dueti çağdaş olmuş İmadəddin Nəsimi (1369/73 - 1417) və Nikolay Kuzanlı [Nikolaus Cusanus] (1401 - 1464) yaradıcılığının bir-biri ilə səsləşməsi - dürləşməsi ilə yetərincə parlaq görsənişlidir. Əlbəttə, nə Nəsimi ənənəvi İslama, nə Kuzanlı ənənəvi Xristianlığa sığır... Nəsimi edam ediləndə Nikolay Kuzanlının 16 yaşı vardı. Yaradıcılığında antik filosoflarla yanaşı, erkən İslam İntibahının klassiklərinə - Averroes (İbn Rüşd) və Avitsennaya (İbn Sina) müraciət edən xristian katolik ruhanisi idi. Şeirlərini sanki yollarda səpələyən hürufilik müridi və mürşidi İmadəddin Nəsimidən fərqli olaraq, Nikolay Kuzanlı Tirolda Briksen yepiskopu, kardinal və bütün Almaniyanın leqatı, sonra da Roma papası II Piyin vikarisi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Nəsimi - Şərq panteizminin ("panteizm" termini İslam dünyasındakı böyük mənəvi İntibah hərəkatının mahiyyətini tam qapsamasa da) bütün ana xətlərini öz poeziyasına sığdıran "cahanasığmaz" mücahid, Nikolaus Cusanus isə - xristian sosiumunu vahid ruhaniyyət ətrafında birləşdirməyə çalışan, yəni katolikliyin xaçpərəst cərəyanların vahid mərkəzinə çevrilməsi layihəsini hazırlayan islahatçı idi. Nəsimi panteizmi - sufi simvolikasına yeni mənalar gətirən, heç cür nəzəri modellərə sığmayan bir dünyagörüşü, dininin, fəlsəfəsinin, poeziyasının, sosial-siyasi məramının harada başlayıb harada qurtardığı bilinməyən bir təlatüm, təriqət içində təriqət, din içində din, söz içində söz, rəmz içində rəmz, zərrə içində Kainatdır. N. Kuzanlı panteizmi isə - sxolastik-teoloji panteizmdir, daha doğrusu, panteizmə yüksəlmiş dindir, bütün emosional çalarları ilə bərabər, ciddi, ölçülü-biçili rasional düşüncənin bəliridir (Şərq və Qərb mədəniyyət düşüncələrinin getdikcə böyüməkdə, onları özgürləşdirməkdə olan fərqlərindən biri də bundadır). N. Kuzanlının əsərləri bir çox məqamlarda Nəsiminin ilahi poeziyasının ruhani nəsri - fəlsəfi-teoloji şərhi kimi görünür. Eyni tanrısal ideyanı - bəlkə də Nəsimi xristian Avropasında doğulsaydı, Kuzanlı kimi, Kuzanlı İslam Şərqində doğulsaydı, Nəsimi kim bəyan edərdi... Yeri gəlmişkən, xristian teologiyası doktrinasından çıxış edən Nikolaus Cusanus İslamı yanlış bir təsəvvürlə tənqid də edir: "Onlar (müsəlmanlar, müəllifin sözüncə "məhəmmədilər" - R.S.U.) Xristian xaçını əbəs yerə təqib edərək və onun sirlərini anlamayaraq, bağışlanmanın ilahi nemətindən dadmırlar. Əlbəttə, yalnız ehtiraslı istəklərin icrasını vəd edən özlərinin Məhəmməd qanunundan onlar heç bunu gözləmirlər də..." Nikolaus Cusanusun xristologiyası onun xtistosofiyasına yüksələrək, burada özünün kanonik metafizikasını və bu metafizikanın imperativlərini, dil-düşüncə modelini, terminoloji bazasını yaradır. Nəsiminin hürufi təriqətçiliyi klassik "vəhdət əl-vücud" fəlsəfəsini dərinləşdirərək, Kainat elminin "poeziyasına" doğru genişlənir, okeanlaşır. Hər iki İntibah yaradıcısında o çağın seçkin mənəviyyatını duyuran, gizlədə-gizlədə bəyan edən, bəyan etdikcə də ayrıntılarını dürləyən güclü simvollaşdırma istəyi var. Nəsimi sənin gözünün qabağında xalçanı toxuyur, Kuzanlı isə toxunmuş xalçanı təqdim edir... Nəsimi Kainatla "Quran" dilində danışır, Kainatı "Quran" dilində, nəfəsində, avazında, ruhunda danışdırır. Nikolaus Cusanus isə Kainatla "Müqəddəs Kitab" dilində, onun məntiqi, əxlaqı, prinsipləri ilə danışır və danışdırır. Ancaq hər ikisində bu dil inqilabi dərəcədə yeniloqosyaradıcı, sıldırımlı, ötkəm, küfr suçlamalarına açıq bir dil-yoldur. Kainat öz inkişafının elə bir məqamına çatır ki, artıq onun bəşər mədəniyyətinə özül Ruh ərazisində - bizim doğma Yerüzündə İntibah mütəfəkkirləri, eləcə də Nəsimi və Kuzanlı ruhunda özünün Böyük Vəhdətini bir daha yeni dalğasında dilə gətirir. Əsl mahiyyətinin bu Vəhdətdə olduğunu və bu Vəhdətdə idrak edilmək zərurətini bir daha yeni dalğasında bəyan edir. Bu Vəhdətin sirlərinə bələd olduqca, onu açdıqca, Nəsiminin və Kuzanlının necə həyəcan keçirdiklərini, vəcdlə titrədiklərini hiss edirsən. Nəsimi bu Vəhdətin dilini anlamaq, açmaq üçün Təsəvvüfdən ayaq verərək, İslamın bütün hikmətini oyandırır, elm, kəlam, rəmz küllünü hərəkətə gətirir, Kuzanlı isə bütün teoloqosu. Vəhdət fəlsəfəsinin üç dayağı var: Allah - Onun yaratdığı Kainat - Kainatın idraklayaradıcı nüvəsi İnsan. Bu İntibah dühalarının duyumunca - fikrincə, Varlıq - Allah, Kainat və İnsanın vəhdətindədir. İntibah düşüncəsinin bütün zamanların varlıq haqqındakı teoloji konstruksiyasından əhəmiyyətli fərqi bundadır ki, bu düşüncə Allahı Kainatdan, Kainatı İnsandan ayrı görmür: necə ola bilər ki, Yaradan Yaratdığında var olmasın, Yaradan Yaratdığına saçılmasın, Yaradan Yaratdığından ayrı olsun?! Yerüzünün ziddiyyətləri də elə bu çatdan özüllənir. Allah - Kainat - İnsan vəhdəti sonuncuya ikincidən keçərək birinciyə müraciətlə - özü də təkcə İnsanın yox, onun hər bir zərrəsinin dili ilə "Ənəlhəq!" dedirir. Bu - yaradan Allahın qüdrətini azaltmır, yaradılan İnsanın qüdrətini artırır (Çünki Yaradan Yaratdığını Yaradan kimi yaradıb!) və ona özünün Kainat evini verir. Onu tarixin tapdağından, daim aşağılanmaq miskinliyindən qurtarır. Siyasilər elə məhz bunu istəmirdilər. Allahı "əlçatmaz" edib, onun yaratdığı müqəddəs varlığı - İnsanı hər zaman aşağı dartırlar ki, ondakı ilahi başlanğıcı çürüdüb-öldürüb, qul başlanğıcını göyərtsinlər. Qul mənəviyyatının daşıyıcısı heç vaxt "Ənəlhəq!" deyə bilməz. Bu çatın nə o üzündə Allah, nə bu üzündə İnsan görünür, nə də onları qovuşduran Kainat! Əvəzində qana bələnmiş Habil-Qabil meydanı - məna cövhəri tükənmiş, quruyub sozalmış, adamları bir-birini yağmalayan, talayıb sümürən, "güclünü" "gücsüzə", kütləni liderə tabe etdirən, savaşları bitməyən və bitməyən savaşlarından ləzzət alan, bunu arsız-arsız "sivilizasiya" zənn edən sökülmüş dünya, onun ora-bura daşınan tör-töküntüsü və bu qaçhaqaça, qovhaqova "yuxarıdan" zəhmli nəzərlə, "xeyir-şər" daş-tərəzisi ilə baxaraq, "yolundan azmışları cəzalandıran" yenidən bütləşdirilmiş qorxunc allah obrazı, qarşısında da günah edə-edə səcdə qılan, hətta gələcək günahları üçün bağışlanmasını diləyən bəndə sürüsü!.. Allahın vəhdaniyyətinin, əslində, ən böyük inkarıdır bu. Buna qiyam edən Nəsimi bəyanında Vəhdətin kəlamı daşır. Böyük Vəhdətə qovuşma yolunda İnsanın yetdiyi həqiqətlər onu addım-addım, damcı-damcı Yaradıcısına doğru qaldırır. Bu ucalıqdan sanki ilahi vəhylə "Ey Kainatə məqsəd!", "Ey Xaliqin kəlamı!", "Ey Tanrının sifatı!", "Ey gövhəri-həqiqət!", "Ey sifatın "qülhüvəllah!" - deyə çağırılan İnsan Kainat içrə özünü dərk etdikcə, "dürlü-dürlü dürr saçaraq", Allah - Kainat - İnsan Vəhdətinin Tam Loqosunu açır: "Mən Həqqə məkan, məkan mənəm mən!"; "Mənşəimdir Kainat!"; "Mən cümlə-cahanü Kainatəm! //Mən dəhrü zəman, zəman mənəm mən!"; "Lövhi-məhfuz mənəm!"; "Nitqi Allah mənəm!"; "Surəti-Rəhman mənəm!"; "Ruhi-Mütləq Həq kəlamı qafi-vəl-Quran mənəm!"; "Qamu (hamı) aləm İlahiyəm!"; "Cümlə cahan təndir mənə!"; "Aşiq qatında küfr ilə İslam birdir..."; "Ol Kəbeyi-məna mənəm!"; "Töhfəyəm, pakizə cövhər, laməkanın xasiyəm// Aləmül-qeybəm, vücudəm, həm anın (onun) dəryasiyəm!"; "Həm həvayəm, dörd təbiət, atamın babasiyəm!"; "Allahi-nurin Nuriyəm!"; "Vəhdətin mənzuriyəm!"; "Məkanə sığmadı zatım..."; "Mən cahanəm, həm cahanın eynivü-mahiyyəti..."; "Nöqtəyəm, hərfəm, bu hərfin sətriyəm..."; "Buğdayam, həm asiyabəm (dəyirman), həm xəmirü, həm fətir..."; "Həm təbibəm, həm əliləm, həm əlacəm, həm səqim..."; "Həm imaməm, həm hidayət, Mehdi həm Mehdiyyəti!"; "Həm xəlifə, həm zəman, həm "Ənəlhəq!" söylərəm..."; "Həm dar, həm Mənsuriyəm..."; "Mənəm... vacib ilə mümkünat..."; "Aləmül-qeybin vücudi Kainatın eynidir..."; "Cümlə aləm bil ki, Allahın özüdür!"; "Həm yetirən, həm yetən, həm bitirən, həm bitən //Cümlə mənəm, cümlə mən, dəhr ilə həm Kainat!" və nəhayət, "Rəbb Mənəm!" - Görün, İnsanda bütün Varlıq və onun sonsuz olaraq dəyişən şəkillənmələri, hərəkətlənmələri zühur edir. Dünya özü haqqında İnsan dili ilə danışır, gerçəyini, gerçəyinin sirlərini söyləyir: "Ey Nəsimi, sən degilsən, cümlə oldur, cümlə ol// Ol kim, aydır bu zəminü asimanın nuriyəm!"; "Həq gördü vü Həq dedi, Nəsimi nə desin kim..." Dünya İnsana yığılır, yığılır, nüvələşir, cövhərləşir, cilalanır və tam, mütləq kamilliyində, əlçatmaz heyrətinin zilində birdən daşaraq ... özünü həm Vəhdət tək, həm də sayrışan moduslarında saçır. Xristian ilahiyyatçısı Nikolay Kuzanlının Vəhdət fəlsəfəsi dünyanın məhz İntibah dərki modelində həmin fəlsəfənin Nəsimisi ilə tutaşır: "İlahilik - sonsuz vəhdətdir..."; "Vahid maksimumun mövcudluğu - ali həqiqətdir..."; "Allah - fərqliliklərin fövqündə hər nəsnədədir, hər nəsnədə hər nəsnə var olduğundan Allah onların bütünlüyündədir..."; "Kainatın yaradıcısı Allah - Varlığın özünə bərabərdir, Kainat da Onun oxşarınca yaradılmışdır..."; "Bizdə Allah - sonsuz Həyat yaşayır..."; "Platonun dünyanın ruhu adlandırdığı, Aristotelin təbiət dediyi - hər nəsnədə hər nəsnəni var edən Allahdır..."; "Budur Allah - özünü bütün görünənləri ilə göstərən Allah!" Özünün "Deus et Homo"su (Tanrısal İnsan) ilə tənləşən Nikolay Kuzanlı "ilahi vücud" Nəsiminin "Həqq əyan oldu, gəlin, Həqqi görün! Həqqi batildən seçin, fərqi görün! Bədrimin üzündəki şəqqi görün! Aləmə sığmaz Ənəlhəqqi görün!" qatında ("De Visione Dei" (1452) ["Allahın görülməsi haqqında" əsəri]) Allaha üz tutaraq deyir: "İlahi, Sənin varlığın mənim varlığımı tərk etmir..."; "Sənin zühur edən qüdrətində zərrə ilə küll birləşir..."; "Sən - mahiyyətlərin mahiyyətisən..."; "Sənin yaratmaq qüdrətin - Sənin varlığındır. Yaratmaq və yaratdığı ilə bir olmaq - öz varlığını bütünə ötürməkdən, hər zərrədə bütün olmaqdan və eyni zamanda hər nəsnədən də mütləq şəkildə ayrıca olmaqdan başqa bir şey deyil..."; "İlahi, Sən həm də mənə mütləqcə və sonsuzca hər bir şəklə düşübən müəyyənləşməklə var olmaq imkanı (posse esse) bəxş edibsən. Bu mənada biz deyirik ki, materiyanın formayaradıcı potensiyası tükənməzdir, çünki heç vaxt öz bitkinliyinə çatmır. Ancaq Sən, tükənməz Nur, mənə anladırsan ki, mütləq potensiya uyarlaşmalar səddindən kənar sonsuzluğun elə özüdür, buradasa qalmaq imkanı (posse fieri) potensiyanın aktuallaşdığı yaratmaq imkanı (posse facere) ilə tamamlanır... Aktuallaşmış sonsuzluq - Vəhdətdir. Sən, sonsuz Allah - o vahid Allahsan ki, mən Səndə var olmaq mümkünlüyünün aktual (fəaliyyətə keçmiş - R.S.U.) mövcudluğunu görürəm... Sən var olmağın bütün mümkünatısan, mənim Allahım." İntibah idrakında Vəhdət fəlsəfəsinin nəzəri bu Vəhdətin nüvəsinə - Mütləqə dikilir: Varlıq sonsuz olaraq nə qədər çevrilmələrə uğrayırsa-uğrasın - o öz əbədi substansiyasında dəyişməzdir. Varlığı mümkün edən də Allah - Kainat - İnsan vəhdətindəki bu Mütləqliyi - materiyadan ruha və əksinə çevrimlərin sonsuz dövranında bu dəyişməzliyi saxlamasıdır. Ancaq Mütləq nüvəsində bu sonsuz dövran mexaniki özünütəkrar, sonun başlanğıca qayıtması deyil, Kainatmiqyaslı aramsız Kamilləşmənin getdikcə dərinləşən, yeni kəmiyyət və keyfiyyət hüdudları qazanan, Kainatın materiyabaşlanğıclı varlıqdan ruhbaşlanğıclı varlığa əsaslı dönüşünü təmin edən Sansarası (Hind) - Daosu (Çin) - Yolu (İslam) - Loqosudur (Antiklik, İntibah) ki, bu Yollar birləşməsinin də "Xəlifəsi" - Yerüzü İnsanıdır. Varlığın Mütləq nüvəsini - yaradılışın ulu mənasını dərk edən Kamil İnsan (əl-İnsan əl-Kamil) ki, Nəsimi dilində deyir: "Baqi mənəm!"; "Faili-mütləqəm, Həqəm, Həqilən"; "Faniyi-mütləq olmuşam, Həqqiləyəm, Həqq olmuşam!"; "Nəsimidir vücudi-fərdi-mütləq"; "Külli yerü gök Həqq oldu mütləq //Söylər dəfü cəngü ney Ənəlhəq!"; "Hər nəyə kim baxıram, Həq baxıram// Baxışım Həqdir, Ənəlhəq baxıram// Mütləq oldu, Həqqi-mütləq baxıram// Bigüman Həqqəm, mühəqqəq baxıram". Bu yolun tərsində "faniyi-mütləq" İnsan faniliyini saxlayır, mütləqliyini itirir, cahiliyyəsinin dibinə yuvarlanır... Bu günün əsas dünyagörüşü - mütləqliyini itirmiş fani insan cahiliyyəsinin fəlsəfəsi, praqmakompleksidir. "Allah - mütləq maksimallıq, deməli, vəhdətdir" postulatından çıxış edən Nikolay Kuzanlı Xaliqin "mütləq fövqəlqüdrəti" önündə Nəsimi kimi "mütləq həqiqətin dərkolunmazlığını" etiraf edə-edə, yenə onun əzəli sirlərinə vaqif olmağa çalışaraq İlahi Varlığı - "mütləq zərurət", "mütləq sonsuzluq" substansiyasında açır. Bu İntibah düşünərlərinin ayıtında Vəhdətin dərk olunmasının - Allah qatına yüksəlməyin yolu, açarı - idrakdan öncə Eşqdir: "Məhəbbət bağlılığının hərəkəti hər şeyi vahid Kainat şəklinə salaraq onları bütünləşdirir" - Nikolay Kuzanlı bunu "Kainat Ruhu" adlandırır. Varlığı vəhdətə gətirən, onun bütün törəniş və zərrələrini bir-birinə bənd edib dünya nizamını yaradan - Eşqdir ki, atomik-energetik başlanğıcını Allahdan götürür və bütün yaradılışın mahiyyətində, modifikasiyası və hərəkət yönlərində qərar tutur. - "Nəfsini tanıdı, bildi Rəbbi //Tovhid yolunda əkdi hübbi (sevgini)"; "Səni məndən iraq, ey can, necə ayıra zəmanə// Gözüm ilə görmüşəm çün Səni hər məkan içində"; "Surətin ayıneyi-eşq oldu əhli-vəhdətə// Lövhi-məhfuzunda Quran oldu hikmətdən kitab"... Yalnız ümumdünya eşq cazibəsi ilə Vəhdəti yaradılan varlıq Təbiət təzahüründə öz bütünlüyünün üzviliyini və harmoniyasını tapır, İnsan təzahüründə isə özünün harmoniyasındakı gözəllikləri, həm də əxlaqi-mənəvi gözəllikləri görür, duyur və dərk edir. Nəsimi və Kuzanlının Vəhdət fəlsəfəsinə görə, varlığın hər zərrəsində Allahın İlahi Nurunun təcəllası var! Allah - Kainat - İnsan vəhdətində ən böyük kamillik Allahı Onun yaratdığı Kainatdan və İnsandan ayırmadan, Onun İlahi başlanğıcını Varlığın hər zərrəsində görərək, duyaraq, dərk edərək təsdiq etmək, həmin İlahi başlanğıca təkcə səcdə qılmaq, heyran qalmaq yox, həm də onu zəruri fəaliyyət axarına keçirməkdir. İntibah mənəviyyatının yüksəldiyi bu məqamın həqiqəti mədəniyyət düşüncəsinin daha çox poetik-teoloji dərinliklərində, pünhan sakral ideyalar boğçasında qaldı, gerçəkləşmə imkanlarını açmadı.
İntibah düşünərləri - Nəsimi və Kuzanlı Kainatdakı bütün görsənişlərində özünü bəyan və ehya edən Allahın var olduğuna ən böyük təsdiqi - Onun İlahi qüdrət və hüsnünün bu təcəllasında tapırlar. Nəsimi panteosofiyasının bütün məntiqi, əslində, bu təcəlladan təməl tutur. Nəsimi həyat qrammatikasına İnsan varlığında Allahın kamil yaradıcı enerjisinin emanasiyasının yeni xəttini - İnsan üzündə "Quran" və Kainat oxumaq - Allahın mahiyyəti (əz-zat) ilə Onun atributlarını (əs-sifat) vəhdətdə bulmaq ruhaniyyətini gətirir: "Üzünə əhli-nəzər surəti-rəhman dedilər //Oxuyanlar bu kəlamüllahı Quran dedilər"; "Vəhdətin şəmsi üzündür, laməkanı göstərir..."; "Ənəlhəq söylərəm Həqdən, ələl-ərş istiva gəldi// Üzündür sureyi-rəhman, ələl-rəhman əla gəldi"; "Lövh ilə Quran üzündür, vəssəlam..."; "Qaf vəl-Quran ol mahın üzü..."; "Qibləmizdir surətin, əlhəmdülillah, ey nigar..."; "Lövhi-məhfuz oldu üzün, vəhüvə Quranün mübin..."; "Kiprigin, qamu zülfü rüxsarın //Həq kəlamidir oxu Qurani"; "Surətin səhfəsində gör nə yazmış ol qədim// Oxudum ol xətti bismillahir-rəhmanir-rəhim"; "Aşiqin qəlbi içində sən bu Beytüllahı gör!"; "Can gözilə baxdın isə Kainatın eyninə// Andan özgə nəsnə varmı, həsbətənlillahı gör!"; "İgirmi səkkiz hərf kim, Həqqin kitabıdır üzü..."; "Gözlərin Allahü Nurün ayətin təfsir edər //Ey bu mənidən xəbərsiz, surəti-rəhman budur!"; "Möminin qəlbidir, ey sahibdil, Allahın evi..."; "On səkkiz min aləmin ayinəsidir surətin..."; "Ey sifatın "Qülhüvəllah", vey cəmalın "Fatihə"// Üştə Fürqan, üştə Tövrat, üştə İncilü Zəbur..." Monoteist dinlərdəki - İslamdakı ət-Tovhid (Allahın birliyi - "Lailahəilləllah!) və Xristianlıqdakı Üçər - Trinitas (Vahid Allahın üç ipostası - Ata Allah, Oğul Allah, Ruh Allah) müstəvisində İlahi Təcəllanın - Emanasiyanın çox zərif bir ayrıntısı Nəsimi ilə Kuzanlını əslində hər iki dinin fərqli kanonikasından eyni həqiqətə gətirir. Nəsimidə bu Yol - Allahın Nurunu (bu gözəl hədiyyəni!) Kainatdan toplayıb, onu öz varlığının kamillik qatından keçirərək, özünün mübarək üzündə canlandıraraq yenidən ilahi mənbəyinə - Allaha qaytaran İnsan, Kuzanlıda isə həmin Yol - Allahla İnsanı, deməli, ilahi və insani təbiəti özündə birləşdirən İsadır: "Allah-Oğul - gerçək təcəlladır (ostensio)". Nəsiminin İnsan qarşısında gördüyünü Kuzanlı İkona önündə görür. Xristianlığı da öz içində görən İslamın mədəniyyət düşüncəsinin imkanlarının genişliyindəndir ki, onun mütəfəkkiri - Nəsimi deyə bilir: "Məsihi-zatam!" Trinitasın Kuzanlı açımı isə belədir: "...Vəhdət - Ata ilə, tənləşmə - Oğulla, bağlılıq - məhəbbətlə, yaxud müqəddəs Ruhladır"; "İsa-İnsan, beləcə, pak Mütləqlə pak konkretlik arasındakı ortamdır"; "Allahoğulluğu (Qeyd: Bu - sözün fizioloji mənasında deyil, ruhani mənasındakı Allahoğulluğudur. Hər cür mənasında İslamda inkar bulur - R.S.U.) - dürlü insan potensiyasının zirvəsidir"; "Tək Oğulun Oğulluğu Atanın təbiətinə xas hər cür modusun fövqündə dayanaraq o ali mütləqlik olur ki, burada onun vasitəsilə bütün övladlar oğulluq qazanır"; N.Kuzanlıya görə, Allahın kamilliyində yalnız Üçərliyi - Trinitası görmək olar: "İlahi, mən görürəm.., hər nəsnə Səndə - Ata Allahın Oğul Allahında özünün zəka təməlində, məramında və səbəbiyyətində və ya görsənişlərindədir. Oğul da bu məram və təməl keyfiyyətində ən ümumi ortamyaradıcıdır (medium)... İnsan Səninlə yalnız Sənin Oğulun vasitəsilə ... birləşə bilər... Allah-Oğulun mütləq oğulluğu hər cür övladlığı özünə sığdırır, sənin insan oğulluğunsa, ey İsa, Mütləqlə dərindən dərinə bir vəhdətdir". Kuzanlı ilahiyyatında Oğul Allah Ata Allahdan götürdüyü ilahi payı bir miras kimi saxlayıb inkişaf etdirməlidir: "Atada - bütün nəsnələrin mahiyyəti, Oğulda - potensiyası, müqəddəs Ruhda - hərəkətlənməsi (operationem) var. Ata Allah - hər nəsnədə bütünlüyün olması, Oğul Allah - hər nəsnədə bütünlüyün ola bilməsi imkanı, Ruh Allah - hər nəsnədə bütünün edilməsidir". Bu - çan-buddizmdəki əsas formula ilə baş-başa gəlir: "Hər kəs potensiyasında Buddadır". Bəşəriyyətin özünəqədərki fikir məbədlərinin ehtişamını - panteonunu yaradan İntibah düşüncəsi özü dünya inkişafının operationem (mənəviyyatda hərəkətlənmə!) zərurətini yaşadır. İntibah düşünərlərini ideallaşdırmaq deyil məqsədimiz. Onlarda bir yöndə öz dinlərinin kanonikasına qapanış, əks yöndə həmin kanonikadan aşırı uzaqlaşma (xüsusilə, Allahın vəhdaniyyətinin yozumunda intəhasızlığa varılması), bir yöndə poetik-fəlsəfi təfəkkür ortodoksalizminə sarınma, əks yöndə dünyanın formal-simvolik-metafor modellərinə yenə aşırı transsendensiya, bir yöndə teoateos, əks yöndə teobütləşdirmə var. Dünyanı, onun Tanrıdan gələn gözəlliklərini sürəkli bir ehtizazla vəsf edən İntibahçılar - İmadəddin və Nikolay dini dünyagörüşünün çevrəsincə dolanıb gicəllənərək, sanki İlahi aləmin əbədiyyətindən Yerüzü həyatını - baqi ilə fanini kəskin fərqləndirmək üçün, sonuncunu, özlərinin köklü məntiqinə zidd olaraq, heçləşdirmək ifratına da varmışlar: Nəsimi - ""Dünya çün murdardır, igrən könül, murdardən!"; "Dünyanın nazü-nəimi cifədir, yəni nəcis Ey könül, tahirsən axır, sunma əl murdarinə"; "Lənət olsun bu cahana, həm cahanın varinə!" Nikolay Kuzanlı - "...Nəcib həyat, dini ehkamlara riayət, dünyaya nifrət və bu kimi digər əməllər düzgün yolla axtarılan ilahi həyata və əbədi aqilliyə yolyoldaşlığı edir..." Yox. Yaradılan dünyaya lənət və nifrətlə onu yaradan Tanrını sevmək olmaz. Tanrının yaratdığına "murdar" və "nəcis" demək olmaz. Əbədiyyətlə Fanilik də əl-ələ dünyanın sonsuz dövranındadır... Əbədi dünyanın insan həyatının içindən keçən real-dünya-görsənişini fani hesab etmək - tərsaxar kimi maddiyyəti mənəviyyata, xüsusilə ilahi mənəviyyata qarşı qoymağın bütün tarixi izləyən, bu gün isə son gərginliyinə çatan əks tendensiyalarını törədir. Aqnostikanın ilbiz buynuzları sulu-sulu, eyhamla dəbərişir: İntibahçılar - bu "idealistlər" planeti monastra çevirməzdilər ki?! Yox, çevirməzdilər. Əksinə, ifrat materializm də yenə əkstendensiya kimi ifrat idealizmi, zahid-monax tərkdünyalığını yemləyir... Bugünkü dünya tarixi "Ənəlhəq" İnsanının - "Deus et Homo"nun yaratmadığı, Allahından qopub düşmüş, Kainat mənəviyyatının ilahi səltənətindən endirilmiş, mütləqliyini itirmiş fani insanın yaratdığı tarix-stixiyadır. Bəşəriyyət tarixinin onu bugünkü gerçəkliyinə gətirən, əyilib-burulmuş, azdırılıb-yabançılaşdırılmış yolu İlahi Qüdrətin Günəşincə deyil, Şamınca işıqlandırıldı... Bu Şamın kövrək-titrək işığını böyüdüb-gurlandırıb Böyük Vəhdət yoluna çıxmağa bəşəriyyətin gücü çatacaqmı?! İntibah dürründən bərəkətlənmək - o gücü toplamaqda, o İlahi Qüdrəti oyandırmaqda kamil mənəvi təkandır. Dünyanın semantikasına bir çox yönlərdən əsaslı dəyişiklik etməyə ayaq verən təkan.
FÜZULI VƏ MIKELANCELO
Füzuli və Mikelancelo. Şərq və Qərb İntibah mədəniyyətinin iki böyük yaradıcısı. Füzuli (1494 - 1556) dünyaya gələndə Mikelancelonun (1475 - 1564) on doqquz yaşı vardı, Füzuli vəfat edəndən səkkiz il sonra da o yaratmış, ömrünün son günlərinə qədər tişə çalmışdı. Füzuli - Mikelancelo çağında dünya tarixinin, bəşər mədəniyyətinin bir çox önəmli hadisələri, onu inkişafının yeni mərhələsinə və istiqamətlərinə hazırlayan və çıxaran olaylar baş vermişdi. İntibah mədəniyyətinin son fazası yaşanan iki böyük və rəqib türk imperiyası - Osmanlı və Səfəvi, sonra müsəlman Moğul və Konfutsiçiliklə yanaşı İslamın da özünə yer etdiyi Çin Minq imperiyaları Şərq sivilizasiyalarının dominantlığını təmin edirdi. Füzuli həmin rəqib və rəqibliyinə görə də tarixdə sonuncu olan türk imperiyalarının xaqanlarına - Şah İsmayıl Səfəviyə və Osmanlı Sultan Süleyman Qanuniyə (sonuncunun ona təyin etdiyi 9 ağca təqaüdü övqaf idarəsindən ala bilməsə də!) əsərlər həsr etmişdi... Avropada isə Mikelancelonun ata yurdu - Renessans mədəniyyətinin mərkəzinə çevrilmiş Florensiya və İtaliyanın digər şəhər-dövlətləri daxili çəkişmələrə və yadelli işğalçıların həmlələrinə məruz qalmaqda idi... 1455-ci ildə Azərbaycanda Təbriz miniatür məktəbinin Ustadı Kəmaləddin Behzad, 1483-cü ildə İtaliyada Rafael doğulur. 1492-ci ildə Kolumb Amerikanı avropalılara açır. Avropanın içərilərinə doğru genişlənməkdə olan Osmanlı imperiyasında isə bundan heç kimin xəbəri olmur... 1497-98-ci illərdə Vasko de Qama Afrikadan dolayı Hindistana dəniz yolu açır. Kopernik ömrünün sonunda çap etdirdiyi (1543) "Göy cisimlərinin dövranı haqqında" əsəri ilə dünyanın heliosentrik nəzəriyyəsini irəli sürür. XVI yüzilliyin son çərəyində Leonardo da Vinçi, Rafael, Dürer vəfat edir. Mikelancelonun dünyadan köçdüyü 1564-cü ildə Qaliley və Şekspir doğulur, 4 il sonra isə "Günəş şəhəri" əsərinin müəllifi Kampanella... Şərq İntibahı Şərqi Orta Çağdan ayırmadı, Qərb İntibahı isə Qərbə köhnə dünya - orbis terrarum sədlərini yardırdı, onu Yeni Çağa adladan təkanları yetişdirdi... Dünya İntibah mədəniyyətinin tam dəyəri isə onun Şərq və Qərb "yarımkürələrinin" seçkinliyi ilə yaradılan vəhdətindədir. Bu "yarımkürələrin" sayrışan çevrəsindən bir-birinə ehtiramla baxanlar arasında Füzuli və Mikelancelo (daha geniş spektrdə Dante - Nizami - Behzad - Rafael - Füzuli - Bottiçelli - Leonardo da Vinçi - Mikelancelo - Memar Sinan...) yaradıcılığı İntibah duyğusunun zənginliyini onun ən dolğun bəlirində bizə, gələcəyə ötürür. Bəşəriyyətin yalnız cürbəcür konfiqurasiyalarda özünü təkrar edən Hadisələr Tarixindən fərqli olaraq, Mahiyyət Tarixi - keçmişin indi və gələcək olması, ancaq həmişə də əslən dəyişmənin baş verməsi modelində özünüyeniləşdirən tarixdir. Mahiyyət Tarixinin yaradılmasında xüsusi bir mərhələ olan Füzuli və Mikelancelo sənətində Hadisələr-Şəxsiyyətlər Tarixi çox uzaqdan, zorla görünən fondur. Füzuli və Mikelanceloda Tarix və onun Personaliyası bədii dünyaduyumunun altına çəkilir və heç zaman birbaşa, çılpaq görüntülərində təzahür tapmır. Tarixin xronologiyasından Ruhun Xronosofiyası və Mənəviyyatın Xronopoetikası əxz edilir. Bu İntibah dühaları Çağın fövqündə dayanaraq, onun burulğanlarında nə qədər qıvrılsalar da, ehtiraslarına qatılsalar da, həmin Çağın məna qatından yüklənməyə, məna qatını yükləməyə təşnə olmuşlar. Füzuli ümumiyyətlə zəmanə işlərinə qarışmamışdır. Mikelancelo isə, əksinə, özünün qeyd etdiyi kimi, "üç Papaya qulluq etmiş", ayrı-ayrı vaxtlarda Florensiya Ali Hərbi Şurasının üzvü, Florensiyanın bütün müdafiə istehkamlarının Qubernatoru, Vatikanın baş memarı, heykəltəraşı və rəssamı, Romada müqəddəs Pyotr məbədi tikintisinin baş memarı və bir sıra önəmli tikintilərin layihəçisi olmuş, ancaq bütün bu işlərin icrasında səfadan çox cəfa görmüşdür. Füzuli və Mikelancelo böyük mədəniyyət ənənələri üzərində yüksəlmişlər. Füzuli dünyanın hikmət və sənət cövhərinin toplandığı klassik Şərq poeziyasının dəyərlərini yaradıcılığının şəkil və məzmununa mənimsədərək və öz doğma türkcəsinin şeiriyyətini pardaqlayaraq, Şərqin üç ulu dilində - türkcə, farsca və ərəbcə divanlar bağlamışdır. Mikelancelo isə antik klassikanın, ikonoqrafiyanın və özünəqədərki İntibah qurucularının gələnəklərindən qaynaqlanmaqla, boyakarlıq, heykəltəraşlıq, memarlıq və şairliyin sintezini yaratmış, İtaliya Renessans hərəkatının gur mühitində yaşayaraq, bu mühiti daha da canlandırıb yeni axtarışlara təkan vermişdir. Divarları üzərində özünə qədərki böyük sənətkarların - Bottiçelli, Qirlandayo, Perucino, Sinorelli, Pinturikkionun 25 il çalışdığı Sikstin kapellasındakı (Roma, Vatikan, 1508 - 1512) işləri davam etdirib, onu dünyanın ən nadir və möhtəşəm abidələrindən birinə çevirərək başa çatdırmışdır. Füzulinin türkcə "Divan"ı, "Leyli və Məcnun"u, "Su", "Xəncər" və "Gül" qəsidələri ilə Mikelancelonun Sikstin kapellasına freskaları, "David" və "Musa"sı Yerüzü insanının Torpaqdan Ruha qədər yüksəlməsinin - onun öz cismaniliyindən necə ağrı ilə qopmasının, Kainatın məhz Yerüzü məkanında mənəviyyatlanmasının, bu ilahi proqramın yalnız başlanğıc mərhələsində olduğunun, İnsan İradəsinin haçansa (ancaq mütləq!) məhz bu nöqtədən - Kainat Ruhunun hərəkətə gəlməsi nöqtəsindən start götürəcəyinin döndərilməz olduğunun ideal təcəssümüdür. Füzuli məbədləşmiş maddiyyətçiliyin hasarlarını - ehkamlarını dağıdır. İnsan əlinə Diogenin çırağını verib onu öz Qəlbinin dalınca göndərir... Füzulinin sənət fəlsəfəsində bütün yolların gəlib toxdadığı son məqam - İnsan Qəlbidir. İnsanın Qəlbi - onun yeganə sığınacağıdır. Bu Qəlb - İnsan içinin Asimanıdır. Bu Qəlb - Kainatı özünə sığdıran ali məkandır. Şeirlərinin birində Mikelancelo buraya - "Günəşin öz gücünü topladığı məkan..." deyir. Füzuli - lirikasında Qəlb memarlığı yapırsa, Mikelancelo - monumental heykəltəraşlığı və boyakarlığında İnsanın Yaradıcı Ruhunun Əzəmətini, bu Əzəmətin poeziyasını canlandırır. Mikelancelonun Bədən harmoniyası Füzulinin Ruh harmoniyası ilə tutaşır. Füzuli və Mikelancelo - Ruhla Canın böyük vəhdəti deməkdir: Mikelancelonun insan təsvirlərinə - Cana (Qüvvətli Bədənə!) Füzuli obrazlarının Qüdrətli Ruhunu "köçürmək" olsaydı, Füzuli - Mikelancelo dünyasının bütövlüyü yeni təcəssümündə yaranardı... İnsan bədəninin harmoniyası, onun öz varlığında əbədiyyəti yaşatması ilə keçəriliyə - faniliyə sinə gərməsi Mikelancelonu sənətin bu meyar prinsipinə dayandırır: "Memarlığın tərkib hissələri insan bədəninin proporsiyaları ilə müəyyənləşir..." (- Sonradan bu prinsip Avropa klassik memarlığının bütün fasadyapısında dürlənəcək...) Füzuli və Mikelancelo sənətində dünya öz təkamülünün başlıca ideyası ilə arxetipləşir: Mikelancelo dünyayaradılışının ilahi proqramının - Xristian versiyasını, Füzuli isə - İslam versiyasını obrazlaşdırır. Ancaq Mikelancelo daha ardıcıl bir məramla, müfəssəl mövzu və süjetlər üzrə. Füzulidə isə bu obrazlaşdırma onun fövqəlpoeziyasının ən müxtəlif şanlarından sayrışır: "Nə bilir oxumayan müshəfi-hüsnün şərhin// Yerə gögdən nə üçün endiyini Quranın"; "...Bəsirət əhlinə zahir qılır hər nəqş nəqqaşın"; "Gərdi-rahin əzmi-gərdun etdi kim, bu qədr ilə, //Şöhreyi-aləm həmin İsayi-Məryəm olmasın. //Sən tək afət gəldigin bilmişdi kim, həqdən mələk// İltimas eylərdi kim, aləmdə Adəm olmasın"; "Cənnəti almaq olmaz ağca ilə, //Girmək olmaz behiştə rüşvət ilə"; "Baddən qönçələrə hamilə oldu gülbün// Öylə kim, İsaya Cibril dəmindən Məryəm"; "...Adəmi istəsə torpaqdə, əlbəttə, bulur// Bu gün ol feyzi ki, torpağı edibdir Adəm"; "Gəldi ol İsa kim, ondandır həyati-əhli-hal// Yoxdur onsuz xəlq cismində həyatə ehtimal..." Füzuli və Mikelancelonun Kainat alleqoriyasına İlahi aktın başlanğıcından ("Qoy İşıq olsun!" - "Tövrat", I, 1) Apokalipsisə - Məşhərə, Adəmdən İsaya, Xristianlıq və İslamın müqəddəslərinə, din şəhidlərinin başına gələn faciəvi vaqeələrə qədər insan dramının görkalıcı an-lövhələri həkk olunub. İbrahim və Məhəmməd peyğəmbərlərə müraciətlə "Ya həbibullah! Ya xeyrül-bəşər! Müştaqinəm, //Eylə kim, ləbtəşnələr yanıb dilər həmvarə su" deyən Füzulidə Kərbəla müsibəti, Mikelanceloda isə Həzrəti İsanın, müqəddəs Pyotrun çarmıxa çəkilməsi - əslində, bir yerdə öldürülən Həqiqətin min yerdən daha qüvvətlə dirilməsi deməkdir. Mikelancelonun freskaları ilə tavanı süslənmiş Sikstin kapellası - "Tövrat" və "İncil" süjetləri əsasında kompozisiyalaşdırılsa da, ancaq yalnız Musanın və İsanın kilsəsi kimi yox, İnsan məbədi kimi bəşəriyyətə təqdim olunur. Mikelancelo Sikstin kapellasının tağında - "Müqəddəs Kitab"ın rəvayətlərini özündə konsentrasiya edən tektonik sistemin mərkəzində "Adəmin yaradılması"nı təsvir edib: Allahın barmağının İnsan (Adəm) barmağına toxunuşuna maksimum yaxınlaşması anı. Bütün ilahi aləm bu aktın - Adəmə ruh verilməsinin olayı-mənası üzərinə gərilib. Kainata ilk İnsan doğulmaqdadır. Ancaq hələ Allahın barmağı Adəmin barmağına toxunmayıb. Bu kiçicik məsafə bəlkə milyon işıq illərincədir. Bəlkə artıq toxunuş baş verib, əl geri çəkilir, - ilahi enerji ötürülüb. Adəmin, sadəcə, bu enerjini canında oyatması gərəkdir. Bitməz "bəlkə"lərdən biri: bəlkə Allah Kainatın İnsan tarixinin başlamasının bu həlledici məqamında ilahi aktı dayandırır?! Və Adəm yarımçıq enerji ilə tərpənəcək: onun və nəslinin sonrakı günahları da bu "yarımçıq qismət" üzündən olacaq?! Adəm və övladları ilahi enerjinin zərrəsindən, torpaq (gil) enerjisinin küllündən mayalanacaq... Bəşəriyyətin yaşanmış tarixi aqnostikanın bu məntiqincədir. Yox. Mikelancelonun məqsədlərinə bir qədər də yaxınlaşaq: Allahla Adəm göz-gözədirlər. Allahın gözləri Adəmə inanır! Adəmin gözləri Allaha and içir! Adəmin bədəni onun əzalarına, damarlarına, iliklərinə süzülən bu Ruha sevinmir, sadəcə, bu ilahi axını özünə çəkir. Ruha dolduqca, ağlında işaran ilk şüur aktı da bu olur: "Mənim olan bu Ruh - mənim Missiyam - Mənim Məsihalığımdır!" - Bəşəriyyətin yaşanmış tarixi həm də bu həqiqəti təsdiq edir... Adəmin gözləri Allaha and içir ki, o, bu missiyanı doğruldacaq, təkcə Yer adamı deyil, Kainatın oğlu olacaq - Kainatquruculuğunun Adəmi olacaq. Gözləri, barmağı danışan Adəmin danışmalı dili hələ danışmır. Onu dilləndirən, Sözünə ehya verən Füzuli olacaq! Adəm Həvvaya - Leyliyə divanə məhəbbətindən də yuxarı qalxıb, Allaha böyük məhəbbətinə Məcnun kimi qayıdacaq!.. Sağ əlini Adəmə uzadan Allah yarıaçılmış ilahi sferanın - artıq başqa zamanın və məkanın "bətnində" sol əli ilə hələ xəlq olunmamış Həvvanı qucub, hələ doğulmamış İsanı göstərir. Yaradılmaqda olan Adəmlə yaradılacaq İsa arasında gərilən Allah Göyüzü və Yerüzünün vəhdətini belə bir sakral zaman və məkan transformasiyasında vücuda gətirir... Füzulinin Ruh harmoniyası onu Şərq mənəviyyatının qalxdığı ən yüksək mərtəbəyə - İrfaniliyə və Kamil Eşqə, Mikelancelonun Bədən harmoniyası onu Qərb mənəviyyatının qalxdığı ən yüksək mərtəbəyə - İntellektə (Zəkaya) və Enerjiyə qaldırır. Bu İrfanilik və Kamil Eşq, İntellekt və Enerji özünün yaradıcı təzahüründə Şərqə də, Qərbə də bərəkət verib... Füzuli öz Qəlbinə çəkildikcə çəkilir və burada - "varlıqla yoxluğun bir olduğu" məkanda özünün əsl həyat mənbəyini - Eşqi (!) tapır: "Ey Füzuli, qıl kəlami-fəzl kəsbin, yoxsa mən //Kamili-eşqəm, dəxi özgə kəmali neylərəm"; "Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var// Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var"; "Bir pəri-silsileyi-eşqinə düşdüm nagəh, //Şimdi bildim səbəbi-xilqəti-Adəm nə imiş"; "Dür tək dişin sözünü hər dəm eşitmək istər, //Bəhrin müdam onunçün sahildədir qulağı"; "Xaki-payinə yetəm der, ömürlərdir müttəsil, //Başını daşdan-daşa vurub gəzər avarə su"; "Sərmənzili-hər muradə rəhbərdir eşq, //Keyfiyyəti-hər kəmalə məzhərdir eşq, //Gəncineyi-kainatə gövhərdir eşq Hər sadir olan nəş'əyə məsdərdir eşq"... Bu Eşq İnsanı bütün faniliklərdən sıyırıb Allahına doğru aparır: "Ey Füzuli, yarə döndərdim üzüm əğyardən, //Xəsmi çox gördüm, sığındım sidq ilə Allahimə!"; "Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni, //Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni.// ...Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim, //Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni." Füzulinin ilahi gözəlliklə üzbəüz dayanmanın müqəddəs ovqatında, duyğu daşarlığında Mikelancelo şeirinin bu misraları saçılır: "Gözəl üzün cazibəsi haralara çəkir məni?! //Məni məftun edəsi yox özgə bir səadət. //Dadımmı-dadmayımmı bu eşqin atəşini, //İlahi gözəllikdən yağırsa nur-səadət?!" Füzuli poeziyasının ideya qaynağında dayanan bir xətt - Bəqa mülkün dilərsən, fani et varini dünya tək //Ətək çək gördügündən afitabi-aləmara tək" - Mikelancelo lirikasından da keçir: "Dünya mənə yoxsullaşdıqca, zənginləşir qəlbim!" Füzulinin böyük imtinası - "Ey Füzuli, qədimiz qıldı fələk xəm, yəni, //Vəqtdir çıxmağa dünya qapısından, əgilin!" - Mikelancelonun böyük qiyamı ilə səsləşir: "Yalan zəfər çalır, həqiqət dələ bilmədikcə..." Füzulinin iztirabları Mikelancelonun "İeremiya peyğəmbər"inin ağrılı düşüncələrinə qatılıb...
Fiziki və mənəvi gücün birləşərək fəaliyyət prosesinə keçməsini özündə əks etdirən Enerji, İntellekt (Zəka) və İradə vəhdəti (sonradan bu, Qərb əxlaq mədəniyyətinin dörd başlıca məziyyətində ifadə olunacaq: uzaqgörənlik, cəsarət, ölçügözləmə, ədalət [the cardinal virtues: prudence, fortitute, temperance, justice]) İntibah ideallarının təntənəsi kimi Mikelancelonun "David" və "Musa" heykəllərində kamil təcəssümünü tapıb. Mikelancelo "Müqəddəs Kitab"ın bu iki peyğəmbərinə əsatir qəhrəmanlığı ilə yanaşı, gerçək insanlığın canlı obrazını nəqş edib. David - bütün vücudu ilə mübariz, qətiyyətli düşüncədədir. O sanki həyat üçün çox əhəmiyyətli olan bir qərarı vermək astanasındadır. Onun çılpaq atlet bədəni özünün ideal antik pozasında İntibah gözəlliyinin ətrinə, füsunkarlığına bələnib. Bu mərmər heykəl haçansa yerindən tərpənəcək. Və atılmış addımların ən yönlüsünü atacaq... Mikelancelonun üzərində 3 il işlədiyi "Musa" heykəli. Peyğəmbərliyini hökmdarlığında bərqərar etmiş, hökmdarlığını peyğəmbərlik qatına qaldırmış Adəm övladı. Ola bilsin iki, burada Trinitasın - Üçərliyin gizli kodu var: heykəlin "uluqutsallığında" ("terribilita") Zefs - Musa - Mikelancelo özü İntibah idealı kimi təcəssüm tapır. Mikelancelo heç vaxt portret janrında işləməyib. Özünün yeganə "avtoportretini" isə XX əsr sürrealizminə və ya hər dürlü modernizmə görk olacaq bir şəkildə "Məşhər"də təsvir edib: Müqəddəs Varfolomeyin əlində bir insan dərisi sallanır, dərinin ağır bükükləri arasından soyulmuş üzün konturları güclə sezilir: Bu - Mikelancelodur! Mikelancelo həmişə ikonoqrafiyada zəif bir vücud, əzabkeş bir Oğul Allah kimi təsvir edilən İsanı da "Məşhər" əsərində böyük ilahi enerjinin timsalı tək təqdim edir. Burada - Kainat sisteminin dövr etdiyi mərkəzdə İsa həm Adəm, həm Apollon, həm Zefs, həm də İntibah mücahididir. Qaynaşan insan xaosuna İlahi iradə nizam gətirməlidir. İsa sağ əlinin enerjisi ilə günahkarları uçuruma - cəhənnəmə itələyir, sol əli ilə günahsızları, seçilmişləri ilahi məqama qaldırır. Ədalətin təntənəsi məqamında tarixin bütün ölü-bəşəriyyəti Yerüzündəki diriliyinin bütün yaşantılarını vücudunun, üzünün, heyrətdən bərəlmiş gözlərinin vəhşətinə çıxarır. Bütün İnsan tarixi bir anlığa yenidən yaşanır! Bütün varlıq qabardılmış dinamikasındadır. Bəzi canlar hələ ölüm qəflətindən ayılmayıb. Bəzi skeletlər hələ bədənini əyninə geyməyib... Ruhlar doğma bədənlərini, bədənlər doğma ruhlarını tapa bilmir... Təzədən insan olmağa başlayan bu canlar donmuş yaddaşlarının silkələntisi ilə bir-birini qaldırmağa da çalışırlar: Ruhun içindən Rəhm oyanır! Müdhiş bir sərgərdanlıq Nizama, Ədalətə hamilədir... Apokalipsisin Mikelancelo versiyası - varlıq stixiyasından dünya harmoniyasının necə əzabla, fəqət labüdlüklə doğulması ideyasına köklənib... Füzulinin "Xəncər"i də Kainat harmoniyası yaradan bir müqəddəs Silahdır: "Şəfiül-müznibina, məşhər əyyami ki, duzəxdən, //Çəkər hər ləhzə mücrim qəsdinə bir biəman xəncər... //Zəbani-tiz ilə ortayə girmiş müttəsil guya, //Olam der madihi-Peyğəmbəri-axirzəman xəncər... //Əduyi-cahinin qət'i-həyatiçün çəkər hər ay, Qilafi-lacivərdidən hilali-asiman xəncər!" İntibah estetikasında Eşq və Enerjinin Erosa bağlanması da təbiidir: "Eşq mülkünün kafiristan olduğun" etiraf edən Füzuli bunu həm də qaçılmaz sanır: "Bu işrətgahın itmamında bir daş olmasa əskik, //Məni yerdən-yerə nəql eyləməzdi dəhr memarı". Füzuli "Qıldı ol sərv səhər naz ilə həmmamə xüram,// Şəm'i-rüxsarı ilə oldu münəvvər həmmam" - mətləli qəzəlində nazlı-nazlı hamamlanan, yuyunub darandıqca hamamı nura qərq edən gözəlin təsvirində hətta detallarına qədər "naturalist" olsa da, onun bu "naturalizmi" çox incə və füsunkar bir həya tülündədir. Eləcə də Mikelanceloda. Onun əsərlərində Erosun təcəssümü cismaniliyin şəhvət ağuşunda deyil, məsumluq haləsində dolanır, "Gözəllik - tanrısal surətin şəfəqlənməsidir" (Mikelancelonun böyük intibahçı çağdaşı Marsilio Fiçino) meyarı ilə yaradılır. Füzulidə Eşq - İrfaniliklə tənləşə-tənləşə bərq vuran sönməz, lakin ataraksiyaya varmış Eşqdir, Mikelanceloda Enerji - hələ cövhəri Eşq qatına süzülməmiş, fəqət gürşadca kükrəyən yaradıcı Enerjidir. Bu Eşqin və Enerjinin mədəniyyətin sonrakı inkişafına impuls verməyindən savayı, həm də acı taleyi olacaq: Şərq o Eşqi çeynəyib-çeynəyib epiqonçuluq saqqızına çevirəcək, sızıltı və ah-vay ladına çökdürəcək, sonra da bu çöküntünü - xıltı mədəniyyətin formal qatına qaldırıb "qaymaq" adına sırıya-sırıya, saraylara zər kimi sata-sata tükəndirib yoxaldacaq... Qərb isə, o Enerjini mədəniyyətin dərin qatlarına hopdursa da, nəhayətdə, bu "xəyalatdan" bezəcək, onu cəmiyyətin sosial fəaliyyətinə transformasiya edib yanacaq kimi işlədəcək və sonda o da bu Enerjini sivilizasiya labirintlərində azdıra-azdıra tükəndirib yoxaldacaq... Ona görə də bu gün nə Şərqdə Eşq, nə də Qərbdə Enerji mədəniyyətin yaradıcı başlanğıcı deyil. Hər nədə bənzəməsələr də, məhz bu Eşqi və Enerjini öldürməkdə - özlərini nəinki həmin yaradıcı başlanğıcdan, həm də həyatqurucu proqramdan məhrum etməkdə Şərqlə Qərb elə eyni hərəkətdə bulunmuşlar. Bu gün Şərq-Qərb həyəcanlarında, təlaşlarında, əslində, o toxum-başlanğıcı oyandırmaq stixiyası var!.. "Mən ilahi obrazlar yaratmalıyam!" - Mikelancelonun bir dəfə dilinə gətirdiyi bu əhdi sanki hər iki sənətkar bir ağızdan deyib. Onların hər ikisində söz-materiya incə sənətə çevrildikcə, obrazın monumentallığı məhz tanrısal başlanğıcın gücünə - bu tükənməz toxumdan mayalana-mayalana böyüyür, əzəmətli ölçülər, görünüşlər, hərəkət dinamikası, fiqural vibrasiyalar alır. Füzuli-Mikelancelo sənətinin qavranılması nəhayətsizdir. Füzulidə - Nizami qəhrəmanlarının əsilzadəliyi, Mikelanceloda - Dante personajlarının möhtəşəmliyi var. Onların sırf sənətkarlıq baxımından istifadə etdikləri çəmlər də bir-biri ilə assosiasiya yaradır: statua serpentinata - qıvrıq yapı (obrazın qıvrılmış-qanrılmış pozada təsviri) və yaxud non finito - bitirilməzlik (obraz-informasiyanın axıra çatdırılmaması) Mikelancelo sənətinin xarakterik üsullarındandır ki, onu Füzuli şeirinin poetik sistemində də parlaq şəkildə görmək olar. Məsələn, Mikelancelonun non finito üslubunda yaradılmış "Kentavrların döyüşü", "Qoca qul", "Pyeta Rondanini" əsərlərinə baxan hər kəs buradan Füzuli obrazlarına güclü assosiasiyalarla dönə bilər. Qiyam qaldırmış bədənin sönməsi anını ("Qoca qul") heykəlləşdirmiş Mikelancelo kimi Füzuli də cismani ehtirasların səngiməsini dürlü görsənişlərində naxışlaya bilir. Füzuli lirikasındakı misilsiz "konsentrasiya qanunu" (ayrı-ayrı beytlərdəki tamamilə fərqli informasiya-sayrışların şeirin sonuna doğru bir məcraya gətirilməsi - burada "Günəş kələfi", adətən - "Ey Füzuli!") Mikelancelonun monumental incəsənətinin orqanikasında da əsas yer tutur. Romadakı "dünya dövranının oxu üzrə" qurulacaq Kapitoli meydanının mərkəzində Mark Avrelinin heykəl-layihəsi buna parlaq örnəkdir... Füzuli və Mikelancelo. İntibah çağının iki dahi Ustadı. Onlar təkcə həmin çağdan deyil, tarixin hər zamanından bir-birinə ehtiramla baxırlar... Budur Əbədiyyət.