Vaqif Yusifli

MÜASİR KOMEDİYAMIZIN BANİSİ

"Sabit Rəhman Azərbaycanda ilk müasir milli komediyanın özüdür, özülüdür, onun hamısıdır, bir qırıntısı, parası deyildir. Yeni dövrdə ilk xalis milli komediyanı o yaratmış və çox uzun bir müddət onu tək təmsil etmişdir. Bu komediyanın təşəkkülü də, ilk inkişaf mərhələləri də, bədii istiqamətləri, üslubları və çeşidləri də onun adı ilə birbaşa bağlıdır. Mirzə Fətəlidən, Mirzə Cəlildən və Üzeyir bəy Hacıbəyovdan sonra azəri səhnəsi Sabit Rəhmandan böyük, xalis, milli məzhəkənəvis tanımır. Hüseyn Caviddən və Cəfər Cabbarlıdan sonra bu səhnənin böyük romantikası Səməd Vurğunun dramları, böyük satirası isə Sabit Rəhmanın komediyaları oldu.
 
Yaşar Qarayev
 
Keçən əsrin otuzuncu illəri nəinki xalqımızın, millətimizin, ədəbiyyatımızın da ən mürəkkəb, çətin və təzadlı bir dövrü olmuşdur. Artıq sosializm bütün sahələrdə müzəffər yürüşünü davam etdirir, kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi, sənayenin sosialistləşdirilməsi və mədəni inqilab uğurla həyata keçirilirdi. Ancaq elə bununla bir sırada repressiya küləkləri də get-gedə şiddətlənir, bütün ölkəni bürüyür və qorxunc bir fırtınaya çevrilirdi.
Bu proses ədəbiyyat və incəsənətdə də öz əksini tapırdı. Artıq sosialist realizmi vahid ədəbi metod elan olunmuş, bütün yazıçıların bir platforma ətrafında birləşməsi labüdlüyə çevrilmişdi. Keçmişi "ləkəli", yeni quruluşu qəbul etməyən və ya tərəddüddə bulunan yazıçıların "ünvanı" isə məlum idi-ya Sibirin qarlı çölləri, ya da "troyka"nın əmri ilə güllənəndən sonra dəniz suları...
Amma nə repressiya, nə də başqa mənəvi zülm növləri xalqın ruhunu söndürə bilmədi, onun ədəbiyyatı da, bu ədəbiyyatı yaşadan ana dili də öz varlığını hifz elədi. Bütün bunlar vaxtı gələndə birər-birər araşdırılacaq, haqq öz yerini tutacaq, gedib qayıtmayanların, repressiya qurbanlarının xatirəsi anılacaq... Ancaq bir həqiqəti unutmayaq ki, sovet dövrü ədəbiyyatı təkcə leninnamələr, stalinnamələr, Kommunist partiyasına, sosializm quruluşuna mədhnamələrlə deyil, həm də xalqın mənəvi dünyasını, ən nəcib keyfiyyətlərini, arzu və diləklərini, qəhrəmanlıq səhifələrini əks etdirən, hətta "gəmidə oturub gəmiçi ilə dava" iddiasında olan, dolayısıyla da olsa, sosializmin bütləşdirdiyi ehkamları tənqid hədəfinə çevirən əsərlərlə də yadda qaldı. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından olan Sabit Rəhmandan söz açanda, ilk növbədə, məhz bu haqda düşünürük...
Sabit Rəhman ədəbiyyata şeirlə gəlmiş, bir müddət nəsr əsərləri də yazmış, ən nəhayət, dramaturgiyada elə ilk cəhdilə, "Toy" komediyası ilə uğur qazanmış və XX əsr ədəbiyyat tariximizdə müasir komediyanın banisi kimi tanınmışdır. Əgər o, 1938-ci ildə qələmə aldığı "Toy" komediyasından sonra bircə sətir yazı yazmasaydı belə, yenə ədəbiyyat tarixində yaşayardı.
Adətən, Sabit Rəhman yaradıcılığından söz düşəndə, daha çox onun müxtəlif illərdə yazdığı komediyaları təhlil olunur. Halbuki, onun nəsr əsərləri, xüsusilə, satirik hekayələri öz oxunaqlığı, dilinin şirinliyi, yaratdığı obrazların real və inandırıcı olmağıyla seçilir. S.Rəhman situasiya yaratmağı, bu situasiyalarla obrazın mahiyyətini, varlığının bütün çalarlarını açmağı çox gözəl bacarırdı. Onun "Şirin bülbül", "Böyük millət məhkəməsi", "Qudurğan", "Mir Qasımın macəraları", "Nikolay taxtdan düşdü" və s. hekayələri xırda janrın geniş imkanlarını sübut edirdi. Bu hekayələrin hər birində bir povest yaxud roman materialı gizlənmişdi, amma S.Rəhman damlada dəryanı əks etdirməyi bacarırdı. Fikrimizcə, S.Rəhmanın bu satirik hekayələri yazılmasaydı, bəlkə "Toy" da meydana gəlməzdi. Bu hekayələr onun satirik talantının özünəməxsusluğundan xəbər verirdi. Biz bu hekayələrdən ancaq biri - "Şirin bülbül" haqqında bir qədər ətraflı söz açacağıq.
"Şirin bülbül" hekayəsi Azərbaycanın 1918-1919-cu illərini, həmin mürəkkəb və qarışıq dövrün ictimai-siyasi mənzərələrini əks etdirir. Yazıçı uzun-uzadı təsvirlərə heç bir ehtiyac duymur, bəzən bir abzasda böyük bir mətnin verəcəyi bədii informasiyanı tutarlı, sərrast cümlələrlə ifadə edir: "O zamanlar Bakı belə deyildi. Küçələr, meydançalar dava meydanına bənzəyirdi; vuran vuranın, kəsən kəsənin idi. Güclülər gücsüzlərin başına yumruqlar yağdırırdı. Zorlular zorsuzlara qan uddururdu. Aləm bir-birinə qarışmışdı. İt yiyəsini tanımırdı".
Hekayənin qəhrəmanı Cəlil Naim əfəndi məhz həmin dövrün yetirməsidir. "Azərbaycanın şirin bülbülü" adlandırılan Cəlil Naim əfəndi hadisələrin sürətlə bir-birini əvəz etməsindən qətiyyən təəssüflənmir, çünki hər dəfə onun da sifəti dəyişir, necə deyərlər, özünü yenidən qurur, ictimai-siyasi hadisələrin dəyişkənliyinə kökləyə bilir. O, "erməni-müsəlman davası"nda Təzəpir məscidində "din və müllət düşmənlərinə" qarşı söyüşlə dolu elə kəskin çıxış edir ki, camaatı heyrətdə qoymuşdu. O, ingilislərin Azərbaycana dəvət olunması söhbəti düşəndə, Quba meydanında, Kömürçü bazarında ingilislərin əleyhinə düz yarım saat çənə işlətmiş və onu dinləyən adamların qəlbində böyük bir həyəcan törətmişdi. Amma ingilislər Bakıya gələndən sonra tamam dəyişmiş, onları tərifləməyə başlamışdı. Bakı kommunarları güllələnən gecə o,içib sərxoş olmuş, general Tomsonun yaşadığı binanın qaraulçusu ilə öpüşmüşdü. Az sonra osmanlılar Bakıya hücum edəndə "Ay camaat, qoymayın, sünnülər gəldi şiələri öldürməyə" deyə haray çəkmişdi. Amma elə ki, osmanlılar Bakıya girdilər, Cəlil Naim əfəndi də dilini, qiyafəsini dəyişmiş və osmanlı yeməyi yeməyə, onların dili ilə danışmağa başlamışdı. Osmanlılar Bakıdan çəkilib gedəndə isə yenə onları söyüşə başlamışdı. İndi isə o, müsavata xidmət edir, rayonlara, kəndlərə gedir ki, hökumətin siyasətini, gördüyü işləri tərifləsin.
Bütün bu informasiyalar cəmi yarım səhifə təşkil edir və bu yarım səhifədə "Azərbaycanın şirin bülbülü"nün bütün xarakteri ortaya çıxır. Amma əsl məzhəkə bundan sonra başlanır. Müəllif onun cılız mənəvi aləmini belə təsvir edir:"Onu həyatda hər şeydən çox yalnız iki şey maraqlandırır: yemək və qadın... bütün bu dəğdəğələrin, mərəkələrin, vuruşların, hətta bütün millətin, dinin belə əsası yemək və qadın deyilmi?-deyə o, düşünür və başını silkələyərək öz sualına özü "hə" cavabı verir. Onun fikrincə yemək birincidir. Cəlil Naim əfəndiyə görə bütün mübarizələrin əsası yeməkdir, yemək fəlsəfəmizin əsasıdır. Bu əsasın ətrafını qaplayan ət isə qadındır".
Bu təsəvvürlə yaşayan Cəlil Naim əfəndi artıq üç-dörd arvad alıb-boşamışdı. Çünki o qadınların hamısı onu yemək sarıdan təmin etməmişdi. Odur ki, indi bütün məhəbbətini yalnız yeməyə verir. O, hara gedirsə, birincisi mədəsini doldurur, ikincisi, öz "natiqlik" məharətini nümayiş etdirir, "parlaq" çıxışlarıyla hamını heyrətə gətirməyə çalışır.
Sabit Rəhmanın hekayələrində Çexovun və Mirzə Cəlilin hekayələrinə xas olan iki cəhəti xüsusi qeyd etməliyik. Birincisi, S.Rəhman da öz ustadları kimi hekayələrində heç bir əlavə şərhə ehtiyac duymur, hadisələrin gedişinə müdaxilə eləmir, obrazı sanki naturada necə varsa, eləcə də "rəsm edir". İkincisi; onun satirik hekayələrinin sonluğu da qəfil və gözlənilməz bir situasiya ilə bitir, bu da bir mətndə hekayə kimi başlayan yazının sonda novellaya çevrilməsini ya da hekayənin novellavari xarakterini şərtləndirir.
Budur, Cəlil Naim əfəndi Çinarlı kəndinin camaatı qarşısında hökuməti tərifləməli, erməniləri pisləməli və camaatı dövlətə sədaqətlə xidmət etməyə səsləməlidir. Müəllif bu səhnəni təsvir etmək üçün gülüş doğuran priyomlara və detallara müraciət edir. Cəlil Naim əfəndinin boyu qısa olduğundan hamının onu görməsi üçün bir su çəlləyi gətirirlər ki, onun üstünə çıxsın və hamı onu görsün... O, çıxışında mənasını özü də bilmədiyi sözlərə, ifadələrə yer verir: "Ey sanein kəndlilər! Əgər miyanınızda düşmən, ərbabi-kafiran var isə onunla söhbəti-sazidən etina və ictinab edərək mübarizeyi-əşəddi ondan əsirgəməyin. Firqeyi-müsavat, firqeyi-müsəlman, firqeyi-ədalət məqamındadır. Firqeyi-müsavat cümlə əvamünnasın dəfatiri-əkabirində məsturdurlar ki, bu firqeyi-həhəmətpənah onları kafiran hücumundan və bəlayi-erməniyyədən dəf etməyə müvəffəq olmuş və həzrəti-allahın mübarək kölgəsinin onların üzərinə düşməsinə xeyli yardımda bulunmuşlardır". Kəndlilərdən heç kim onu başa düşmür, arvadlar başlayırlar ağlaşmağa (çıxışında "kafir" sözünü işlətdiyi üçün). Ağzı köpüklənən Cəlil Naim əfəndinin çıxışı uzandıqca kəndlilərin sırası seyrəlir...və axırda, meydanda heç kəs qalmır. Yalnız bir nəfər daşın üstündə oturub Cəlil Naim əfəndiyə baxır.
"- Afərin sənə! Mən indi bildim ki, bizim də kəndlərimizdə həqiqi idealni adamlar varmış....
Kəndli bu sözləri axıra qədər dinlədikdən sonra papağını çırpıb başına qoyaraq ayağa qalxdı və Cəlil Naim əfəndiyə dedi:
- Ağa! Mən avam kəndliyəm. Sənin o dediklərindən bir kəlmə də başa düşməmişəm. Ancaq sənin ayağının altındakı çəllək mənimkidir. Mən sənin danışıb qurtarmağını gözləyirəm ki, çəlləyi evimə aparım. Yoxsa mən də onlar kimi çıxıb gedərdim, işlərim tökülüb qalıb".
Gəlin etiraf edək ki, "Şirin bülbül" hekayəsi nəinki Azərbaycan nəsrinin, lap dünya nəsrinin ən gözəl nümunələrindən biridir. Həm öz məzmunu, həm də yazılış texnikasına görə bu hekayə Azərbaycan hekayəçiliyini hər zaman təmsil edə bilər.
Sabit Rəhmanın lirik-psixoloji səpgidə yazdığı "Son faciə" povesti görkəmli səhnə ustası Hüseyn Ərəblinskinin həyatı və yaradıcılığına həsr olunan ilk nəsr əsəridir. Bu povestdə də S.Rəhmanın nəsr ustalığı bariz nəzərə çarpır, satirik S.Rəhman burada lirik nəsr ustası kimi diqqəti cəlb edir. Hüseyn Ərəblinskinin faciəli həyatı, xüsusilə onun qətli oxucunu sarsıdır.
Yazıçının "Nina" və "Böyük günlər" adlı romanları da var. Birincisi, tarixi səpgidədir, bolşeviklərin gizli inqilabi hərəkatından söz açır və təbii ki, dövrün ictimai sifarişindən doğmuşdur. İkincisi isə müharibədən sonrakı illərdə kəndlərimizdə gedən quruculuq işlərindən söz açır. Roman kimi o qədər də güclü deyil və vaxtilə ədəbi tənqid də bunu qeyd edib.
Bura qədər söylədiklərimiz NASİR SABİT RƏHMAN haqqında idi. Amma DRAMATURQ SABİT RƏHMAN fenomeni son yetmiş ilin ən uğurlu ədəbi hadisələrindən biridir. Biz DRAMATURQ kəlməsini bir qədər konkretləşdirsək, KOMEDİYANƏFİS də yaza bilərik. Çünki Sabit Rəhman deyəndə məhz onun komediyaları yada düşür. Hər dramaturq komediyanəfis olmur, amma komediyanəfislərin hamısı dramaturqdur.
Sabit Rəhman "Toy" komediyasını 1938-ci ildə yazdı, elə bir ildə ki, artıq Azərbaycan dramaturgiyasının iki azman nümayəndəsi-Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı meydanda yox idilər. Birincisi Sibir sürgünündəydi, adı və əsərləri yasaq olunmuşdu. İkincisi isə dünyasını dəyişmişdi. Doğrudur, Mirzə İbrahimov və Səməd Vurğun kimi sənətkarlar bu boşluğu qismən aradan qaldırdılar, teatrların repertuarı "Həyat" və "Vaqif"lə zənginləşdi. Lakin dramaturgiyada Mirzə Cəlilin "Ölülər"indən sonra bir çat yaranmışdı və onu nə Cavid, nə də Cabbarlı aradan qaldıra bilmişdi. Bu da GÜLÜŞ və KOMEDİYA qıtlığı idi. "Müasir Azərbaycan teatrında bu ənənəni klassik səviyyədə qoruyan və irəli aparan Sabit Rəhman oldu" (Yaşar Qarayev). Deyə bilərik ki, "Toy" Azərbaycan dramaturgiyasında, son yetmiş ildə yaranan bütün komediyaların sələfidir və onun təkcə dramaturgiyada deyil, teatrda izləri, təsiri indi də yaşayır. Bu isə Gülüşün və Komikliyin qələbəsidir. Rus mütəfəkkiri N.Q.Çernışevskinin gülüş və komiklik barədə klassik bir tərifini yada salaq: "Komikliyin insanda oyatdığı təsir xoş olan və xoş olmayan duyğuların cəmindən yaranır. Həm də burada adətən xoş duyğu üstün gəlir. Bu üstünlük bəzən o qədər güclü olur ki, xoş olmayan təsiri tamam unutdurur. Komiklikdə bizə xoş gəlməyən həyatın eybəcər təzahürləridir; xoş gələn isə bunu başa düşməyimiz, eybəcərliyin eybəcər olduğunu dərk etməyimizdir. Biz eybəcərliyə gülməklə onun fövqündə dururuq. Axmağa gülməklə mən duyuram ki, onun axmaqlığını başa düşürəm. Mən başa düşürəm ki, o, nə üçün axmaqdır və axmaq olmamaq üçün o, nə etməli və necə olmalı idi, - deməli, bu vaxt mən ondan xeyli yüksəkdə dururam. Komiklik bizdə şəxsi ləyaqət hissi oyadır".
Komediya haqqında bir də K.Marksın bu kəlamını xatırlamamaq olmur: "Bəşəriyyət gülərək öz keçmişindən ayrılır". Bizim anlamımızda komediya təkcə gülüş deyil, həm də gülə-gülə düşündürməkdir və Sabit Rəhmanın komediyaları da ilk nümunəsindən sonuncusuna qədər məhz bu missiyaya xidmət etmişdir. Görkəmli sənətşünas Mehdi Məmmədov yazırdı ki: "Sabit Rəhmanın bu ilk pyesi ("Toy") onun ən yaxşı səhnə əsəri, onun ən böyük ədəbi nailiyyətidir. "Toy" komediyasında Sabit Rəhman yaradıcılığının bütün müsbət keyfiyyətləri təzahür etmişdir".
"Toy", "Xoşbəxtlər", "Aydınlıq", "Aşnalar", "Nişanlı qız", "Əliqulu evlənir”, "Yalan", "Küləklər"-Sabit Rəhmanın bütün bu komediyalarında təsvir olunan əhvalatlar bizim çoxumuzun yaşadığı sovet dövrünün həqiqətlərini əks etdirir. Ancaq bunları birmənalı şəkildə "sovet komediyaları" adlandırmaq olarmı? Bəlkə də "Xoşbəxtlər", "Nişanlı qız", "Aşnalar", "Aydınlıq" "sovet komediyası"nın tələbləri ilə səsləşir - fikrini qəbul etmək olar, yəni sovet dövrünün ailə-məişət, istehsalat münaqişələrinin bədii həlli baxımından bu əsərlər məhz "sovet komediyaları"dır. "Toy"da gördüyümüz kəskin ironiya və satirik ifşa bu əsərlərdə də nisbətən yavaşıyır. Mirzə Qərənfil və Bərbərzadə ("Xoşbəxtlər"), Mindilli ("Nişanlı qız") hər halda Kərəmov deyillər, amma bu müzürr tiplər də "Kərəmovçuluq" mərəzinin daşıyıcıları olan karyeristlər və bürokratlardır.
"Toy"da, "Əliqulu evlənir"də, "Yalan"da, "Küləklər"də Evin (böyük SSRİ məkanının), Quruluşun (sosializmin) özünə qarşı gülüş və ironiya var. Bu komediyalarda təsvir olunan eybəcərliklər birbaşa totalitar-bürokrat rejimin özünün yaratdığı eybəcərliklərdir, bunlar həmin quruluşun mahiyyətidir. Kərəmov kimdir? Kim onu bu günə salıb? Və Kərəmov gülünc hala düşəndən, sədrlikdən çıxarılandan sonra niyə deyirik Kərəmovçuluq yaşayır? Bu suallara qısaca cavab verib deyə bilərik ki, Kərəmov Şura inqilabı uğrunda qan tökən, inqilab qalib gəldikdən sonra isə sistemin yaratdığı, ərsəyə gətirdiyi nadan-bürokrat-karyerist tipidir. Və sosializm özünün mövcud olduğu yetmiş il ərzində minlərlə Kərəmova vəzifə, möhür, amiranə inzibati səlahiyyət bəxş etdi. O, sistemin yuxarı dırmaşdırdığı , sonra tədricən aşağı endirdiyi, lazımsız bir "material" kimi sıralarından xaric etdiyi bir tipdir. Cəmiyyət irəliyə doğru gedir, Kərəmov isə yerində sayır. Amma məsələ burasındadır ki, Kərəmov meydandan çıxsa da, Kərəmovçuluq "nəsillikcə" davam edir.Ta doxsanıncı illərə qədər. Təsadüfi deyildir ki, Sabit Rəhmanın "Toy" komediyası əllinci illərdə də, altmışda da, yetmişdə də səhnəyə qoyulanda elə bil, təzə bir əsər təsiri bağışlayırdı. "Sosialist bürokrat əxlaqının plebey cırtqozluğu, "yuxarıya" və "özünə aşiqlik" şakəri, avaraçılığı, məhsul əvəzinə plan, iş əvəzinə məruzə, əmək əvəzinə iclas mərəzi, sonralar 70 il dəyişməyən bu diaqnoz tarixi -estetik dəqiqliklə qoyulmuşdu. "Kərəmov bacarar", "Kərəmov yeriyər", "Mən Kərəmov"-bu ifadələrdəki komik "mən", robot qrafoman özünü asanlıqla çox zaman uzun bir müddət vulqar şəkildə işlədilmiş "sovet adamı" anlayışına bədii trafaret və model kimi namizəd irəli sürə bilərdi" (Yaşar Qarayev).
Mehdi Məmmədov yazırdı ki, "Toy" komediyasında müəllif əvvəldən sona qədər satira qamçısını əlindən yerə qoymur. Bəs sonda? Sonda, pyesin finalında hansı bir "mərhəmət ilahəsi" isə bu qamçını onun əlindən alıb, əfsus ki, onu riqqətə gətirmişdir". Amma bizim fikrimizcə, finalda Kərəmovun kəskin "ifşası"na elə bir ehtiyac duyulmur, çünki o, kifayət qədər özünü və mənsub olduğu bürokratik rejimi ifşa etmişdir. Buyurun, baxın: "Kərəmova məsləhət lazım deyil. Kərəmov nə eləmək lazım olduğunu çox yaxşı bilir. Ada, mən sizin başınızın tükü sanı məsul işdə olmuşam. Yox, gərək bu kolxozuma bir əl gəzdirəm. Gərək bu kolxozda bir nizam-intizam yaradam ki, ixtiyarımda olan bütün adamlar qabağımda kəmərbəstə dayansınlar. Gərək elə eləyəm ki, mənim ağzımdan çıxan söz qanun kitabına yazılsın": Və yaxud: "Şəfəq" kolxozunun bütün üzvlərinə əmr eləyirəm: ya planı yüz faizdən artıq yerinə yetirsinlər, ya da ki, hamısını kolxozdan çıxardıram".
Baxın, "Kərəmovçuluğun" sahiyyəti budur. Həyatda həqiqəti yox, bu həqiqəti təhrif edən yalanla yaşamaq...S.Rəhman yaradıcılığını tədqiq edən Cəfər Cəfərov, Mehdi Məmmədov və Yaşar Qarayev də "Kərəmovçuluq" fəlsəfəsinin başlıca mahiyyətini məhz bunda axtarmışlar.
Əliqulular bir deyil, beş deyil, onlarla, yüzlərlədir. Onun törəmələri bu gün də yenə vəzifə, stol davası aparırlar. Amma S.Rəhmanın tənqid hədəfi də BİR ƏLİQULU deyildi, Əliquluların simasında sovet cəmiyyətinin özünün yaratdığı KARYERİZM xəstəliyi idi.
"Kərəmovçuluq" bu əsərdə öz bədii -fəlsəfi nəticələrinin sonluğuna gəlib çıxır. "Mən hələ yaşayıram, nə qədər ki, karyera var, nə qədər ki, despotizm var, nə qədər ki, yalan demokratiya, yalan sosializm var, deməli, mən yaşayacağam!"-bax, "Yalan"da ifadə olunmuş həqiqət bundan ibarətdir. S.Rəhmanın digər komediyalarında mənfi tiplər sona yaxın və sonda ifşa olunurdular, yeniliyin, müasirliyin qarşısında diz çökürdülər, amma "Yalan" komediyasında yalanın mücəssəməsi olan Şəlalə özünü məğlub hesab eləmir. "Yalan olmuşdur, vardır və nə qədər qorxu içində çırpınsa da, yaşamaq fikrindədir" (Cəfər Cəfərov).
..Deyirlər ki, satirik yazıçıların ömrü uzun olmur, onlar uzaqbaşı əlli-altmış il yaşayırlar. Onlar cəmiyyətdə gördükləri haqsızlıqları satira hədəfinə çevirirlər, güldürürlər, həm də düşündürürlər və bu güldürən insanların içində yığın-yığın dərdlər olur ("Arizi qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi"- M.Ə. Sabir), həyatda xoşbəxt günləri az olur. Qoqolu, Mirzə Ələkbər Sabiri xatırlatmaq kifayətdir. Elə Mirzə Cəlil də altmışı təzə keçmişdi. Sabit Rəhman da altmış il yaşadı (1910-1970). Amma bu fikri Sabit Rəhmana -müasir komediyamızın banisinə şamil etmək istəməzdik. Çünki o, xoşbəxt sənətkar idi...Əsərləri illər boyu Azərbaycan teatrının səhnəsindən düşmürdü, ssenariləri əsasında çəkilən filmlər ("O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan", "Koroğlu", "Əhməd haradadır") isə Azərbaycan kinosunun nadir inciləridir, bir ədəbi xadim kimi də sağlığında böyük rəğbət qazanmışdı.
Altmış yaşında dünyasını dəyişən Sabit Rəhman bir möcüzə nəticəsində gəlib öz 100 yaşını görsəydi, buna inanardı...