Əsəd Cahangir

ÖLÜM-DIRIM

Birinci hissə:Ölüm
 
“Ölüm-dirim” adlı bu araşdırmanı, yəqin ki, postinsanın ədəbi manifesti kimi qəbul edənlər də olacaq. Amma bu yazıdan məqsədimiz hər hansı genəl manifestasiya və nəzəri açıqlamadan daha çox, Həmid Herisçinin son hekayələrində postinsan fenomeninin konkret təhlilini verməkdir. Sadəcə, Həmid ağanın hekayələri ədəbi-bədii düşüncəmiz üçün yeni olduğundan onları çözmək postinsan da daxil olmaqla bir sıra nəzəri məsələlərə, eləcə də, ədəbiyyatşünaslığımızda ilk dəfə işlənən çoxsaylı terminlərə aydınlıq gətirilməsini istədi. Bu istəyin yerinə yetirilməsi isə yazının həcmi və məzmununa önəmli dərəcədə təsir etdi.
Fəlsəfi əsasında əski miflər, dinlər və ədəbiyyatda fundamental mövzulardan olan ölüb-dirilmə olayı dayanan yazı iki bölümdən ibarətdir. “Ölüm” adlanan birinci bölüm özgürlük dönəmi Azərbaycan nəsrində ölüm-dirim problemi, “Dirim” adlanan ikinci bölüm isə Herisçinin son hekayələrində dirilmə məsələsinə həsr olunub.
Ölüm və dirim anlayışları bizim yorumlamamızda ənənəvi anlamda yox, estetik-kulturoloji termin statusunda işlənir – ölüm dekadansı, dirim isə renessansı işarələyir.
 
***
Başlıca konumuza keçməzdən öncə, bugünkü ədəbi prosesdəki ölüm və dekadans simptomlarından - mənəvi durğunluq, pessimist ovqat, intellektual böhran, ideya kasadlığından danışmaq istəyirəm. Şou-biznes dəyərləri informasiya və internet erasında ədəbi-bədii prosesi görünməmiş bir sürətlə qapsayır. Artıq iki ildir ki, ədəbi saytlar bütün iş-güclərini buraxıb xit-parad keçirməklə məşğuldur - ən yaxşı roman, şeir, hekayə hansıdır, ən yaxşı şair, tənqidçi, nasir kimdir? Bütün bayağılığı ilə birlikdə bu sorğulara bir təhər dözmək olar, amma ədəbi sayt “Yazıçı sırğa taxmalıdır, ya yox?” konusunda sorğu keçirəndə, üstəlik də sırğa taxmağı sənətkarın orijinallığının göstəricisi kimi təqdim edən saytın bu sorğusunun orijinal bir şey olmayıb, ünlü rokstar Elton Condan plagiat olduğu aydınlaşanda, daha buna etiraz etməmək olmur. Bəs deyilmi?
AYB-nin mətbu orqanları əksərən həqiqi ədəbi mənzərəni əks etdirmir, prosesdən uzaq düşüb, çağdaş dünya trendlərinə çıxışı yoxdur, polemik ruhdan, azad düşüncədən kənardır, sovet dönəmini xatırladan konservatizmlə səciyyələnir, kosmetik yeniliklərdən o yana keçmir, oxucu kontingenti ilə əlaqəsini itirib, alınmır, oxunmur və sair və sair. Bunlar yeddidən yetmişə hamının bildiyi əski həqiqətlərdir. Bəs, ədəbi saytlar niyə bu durumdadır? Onları ki “qabaqcıl dünyagörüşə malik”, “yenilikçi”, “istedadlı”, “azad ruhlu” gənclər yönləndirir.
Atillanın əsgərlərinin diliylə desək, “Bəs, hanı, bəs hanı o Böyük Roma?
Bu gün ədəbi prosesi əks etdirən, onu izah edən, ona yön və ton verən sözün ciddi anlamında ədəbi sayt yoxdur. İlk ədəbi saytın yaranmasından təxminən on il keçib, ondan sonra neçə-neçə sayt meydana çıxıb. Amma bu on ildə hər hansı sayt ədəbi prsoseə nəinki bircə yeni anlayış belə gətirməyib, əksinə postinsan erası ərəfəsində hələ də poçtinsan qarşısında pərəstiş nümayiş etdirirlər.
Elə çıxmasın ki, hansısa saytda rastlaşdığımız təsadüfi bir faktı dəstavuz edib, qarışqadan fil düzəldirik. Bu seriyadan olan faktlar istənilə“n” qədərdir. Kimsə dediyi sözün sorumluluğunu duymadan metaromanın özülünü qoymasından danışır (!) Ən adi publisistikadan uzağa getməyən bir başqası neçə illərdir ki, ekran, efir, mətbuatdan özünü kütlələrə "postmodernist yazıçı" kimi təqdim etməkdən usanmır (!!) Janrın tələblərini ölüm-zülüm yola verən, yazdığının başını ayağına güclə calayan üçüncüsü utanıb-qızarmadan hər gördüyünün yaxasından yapışır ki, gərək roman marafonunda mənim hamıdan qabaqda qaçdığımı təsdiq edəsən (!!!) Karyerist iddialarını həyata keçirmək istəyən dördüncüsü başına gənclərdən ibarət komanda yığmaq üçün onların Füzulidən üstün olduğunu bəyan edir (!!!!) Azərbaycan dilində ingilis aksenti ilə danışan beşincisinin ağlına nə gəlirsə, qəfildən milli ədəbiyyat mükafatı təsis edir və əksərən özündən də naşı adamlardan ibarət jüri təsis edib, ədəbi mətnləri öz bildiyi kimi qiymətləndirməyə başlayır...
Bütün bunların sonucunda isə hamının özünü rahat hiss etdiyi şou-söznes yaranır:
-cümlə qura bilməyənlər “roman” yazır; -bir misrası da olmayanlar özünü “şair” elan edir; -ən adi filoloji təhsili olmayanlar “tənqidçilik”lə məşğuldur;  -hamı kitab təqidmatı keçirir;  -hamı mükafatlara layiq görülür; -hamı ədəbi qurumlara üzv olur; -hamı prezident təqaüdü alır!
Hamı, hamı, hamı... Ədəbi kollektivləşmə, bədii kolxozlaşma prosesi gedir. Həsən də qəlyan çəkir, Hüsən də qəlyan çəkir, tənbəki bol olanda ötən də qəlyan çəkir.
Belə çıxır ki, "heç kəs başqasından üstün ola bilməz” deyən eqalitar düşüncəli amerikan postmodernisti Uorxol haqlı, “Beş barmağın beşi də bir deyil” deyən Kərbəlayi İsmayıl isə haqsız imiş.
Halbuki, 70 illik inadkarlıqdan sonra misilsiz bir rüsvayçılıqla çökən sovet rejiminin aqibəti göstərdi ki, vur-tut beş para kəndin böyüyü olan buxarapapaq kişi insanlığın dahi başçıları Marks və Lenindən, ellər atası Stalindən daha çox bilir, iqtisadi yöndən də, siyasi yöndən də nə deyirsə, düz deyirmiş.
Uorxolun dediyindən isə belə çıxır ki, Leonardonun barmaqları toxunan "Mona Liza"nın orijinalı və tirajlanmış milyonlarla surəti arasında heç bir fərq yoxdur. Bolşeviklər sosial bərabərlik naminə kasıbları varlandırmaq əvəzinə, varlıları müflis etmək kimi absurd vasitəyə əl atmışdılar və təbiidir ki, məqsədlərinə nail olmadılar. Ədəbi təsərrüfatın məmurları isə bu saxta bərabərliyə hamını varlandırmaqla (“istedadlı” elan etməklə) nail olmaq istəyirlər və təbii ki, buna da nail olmaq mümkünsüzdür. Bütün zahiri əksliklərinə baxmayaraq, bu iki məsələnin arasında mahiyyət oxşarlığı var və çağdaş ədəbi prosesdə neobolşevizm hökm sürür.
Bolşevizm dağıntı deməkdir və neobolşevizm sonucunda ədəbi prosesin nizamı pozuldu. Ona yeni düzən verəcək anlayışa ehtiyac var. Axırıncı 15 ildə bu görəvi postmodernizm yerinə yetirdiyi üçün ədəbi-bədii kütləviləşmə ilə bağlı durum “normativ” görünə bilərdi. Çünki bütün bunlar postmodernist düşüncə tərəfindən adi standartlar kimi qəbul edilirdi – plüralizm postmodernizmin kardinal özəlliklərindən biri, bəlkə də birincisidir.
 
Amma bu gün necə görünməsindən asılı olmayaraq, ədəbi-bədii sözümüzün son səfərbərliyi postmodernizmlə bağlıdır. Odur ki, bir qrup şəxsdən fərqli olaraq, genəldə bu anlayışın əleyhinə çıxmırıq. Amma ikinci qrupdan fərqli ona əbədi dəyər kimi də baxmırıq. Bizcə, bütün nisbi dəyərlər kimi postmodernizmə də konkret tarixi zaman kəsiyində qiymət vermək lazımdır. Yəni vaxtında o lazım idi, bu gün isə artıq qeyri-funksionaldır, hətta zərər verir.
Baxın, postmodernizm dramaturgiyamıza Elçinin “Şekspir” və “Teleskop” pyeslərini, nəsrimizə H.Herisçinin “Nekroloq” və İ.Fəhminin “Aktrisa” romanlarını verdi. K.Abdullanın "Yarımçıq əlyazma" romanı isə sadəcə Azərbaycan postmodernistik nəsrinin ciddi olaylarından biri kimi meydana çıxmaqla qalmayıb, ədəbiyyat tariximizə Nobel qəbul komissiyasının registrasiyasından keçən ilk əsər kimi daxil oldu. “Yarımçıq əlyazma” tam şəkildə göstərdi ki, Biləcəridən o yana keçməyin, əyalət sınırlarını dağıdıb dünya nəsri meridianlarına çıxmağın yolu postmodernizmdən keçir.
Eyni fikri poeziya sahəsinə də şamil etmək olar. M.Köhnəqalanın postmodernist şeirləri rus şairi V.Vişnevskinin milli anoloqu kimi meydana çıxdı. H.Herisçinin şeirləri təkcə Azərbaycan yox, dünya postmodern poeziyasının örnəkləri kimi zahir oldu. Salamın klassik divan şeiri obrazlarına ikibaşlı ironiyası, İ.Fəhminin neçə əsrlərdən bəri qan ağlayan qəzəl yanrına gətirdiyi yumor ovqatı postmodern düşüncə hesabına gerçəkləşdi. Şübhəsiz ki, bu əsərlər və bu imzalar olmadan müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızda boşluq yaranardı.
Amma bu gün postmodernizmin tərxisi başlayıb. İndi postmodernizm bədii mətnlərdən daha çox, Seymur Baycan, Aqşin Yenisey, Günel Mövlud, Əli Əkbər və qeyrilərinin milli mentallığı tənqid edən köşə yazılarında meydana çıxır. Neçə ildən bəri aramsız təkrar olunan usandırıcı mövzular üzündən “çevir tatı, vur tatı”ya çevrilən bu yazılar postmodernizmdən daha çox nihilizm təsiri bağışlayır. Başqalarını deyə bilmərəm, amma mən - ədəbiyyat tənqidçisi (!) artıq neçə illərdir ki (!!) bu yazıları oxumuram (!!!) və oxuculara da bu topdancəfəngiyyata vaxt ayırmamağı məsləhət görürəm. Çünki siyasi müxalifət kimi ədəbi müxalifət də özünün hər yeni jesti ilə ancaq heç nəyə yaramadığını nümayiş etdirir.
Postmodernizmin inkarı prosesi digər xalqların ədəbiyyatında da gedir. Məsələn, rus ədəbiyyatı özünün postmoderni dərk mərhələsini Epşteynin “Rusiyada postmodernizm” (2000) monoqrafiyasında yekunlaşdırdı. Konstantin Rılyovun “Vertikal və horizontalın fəlsəfəsi” (2008), “Postmodernizmdən necə müalicə olunmalı” (2011) kitabları isə artıq postmodernin inkarı mərhələsindən xəbər verir.
Postmodernizm terminini Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə Həmid Herisçi özünün müsahibələrində işlədib. Lakin o bizim “Yeni əsrin ibtidası” (2001-2002) silsilə məqalələrimiz, eləcə də filoloji tərcümələrimizlə (D.Zatonski, L.Andreyev, İ.Adelgeym, A.Dugun, İ.İlin, İ.Nikitina və sair) populyarlaşdı, dilimizə yatdı, qulağımıza doğmalaşdı, bir sözlə, vətəndaşlıq hüququ qazandı. Və bütün bunlar bizə hansı maddi və mənəvi çətinliklər bahasına başa gəldi, bir Allah bilir.
Qorxmaz Quliyev, Əhməd Qəşəmoğlu, Tehran Əlişanoğlu, Tahirə Məmmədli, Nərgiz Cabbarlı, Elnarə Akimova, Afaq Əsədova, Qismət Rüstəmov və digərlərinin bu mövzu çevrəsində məqalələri, Nərmin Kamalın “Umberto Ekonun postmodernizmi” tərcümə kitabı, Salidə Şərifovanın “Azərbaycan postmodernist romanı” və Roida Rzayevanın “Postmodern və multikulturalizm: fənlərarası diskurs” monoqrafiyaları postmodernizmin artıq rəsmi qəbulu dönəminin göstəriciləri idi.
Postmodernizmdən danışmaq artıq heç kimə nəinki hər hansı sorun yaratmır, əksinə intellektual dəblə ayaqlaşmağın, qlamur filoloji zövqün, bir sözlə, qabaqcıl düşüncənin göstəricisi kimi qəbullanırdı. Hamı öz yazılarında postmodernizmi qeyrilərindən daha yaxşı bildiyini sübut etməyə, hökmən başqalarına, özəlliklə də, bu anlayışı milli filoloji fikrə gətirənlərə irad tutmağa çalışırdı. Və bütün bunları gördükcə, illər öncə rejissor Vaqif İbrahimoğlunun postmodernizm haqqındakı yazılarımla bağlı dediyi sözlər yadıma düşürdü: “Sən bu evi tikib qurtaracaqsan. Amma onun içində başqaları yaşayacaqlar. Həmişə belə olub – inqilabı fanatiklər edir, amma ondan praqmatiklər bəhrələnir." Allah sənə rəhmət eləsin, Vaqif İbarimoğlu.
Postmodernizm anlayışı ətrafında sadəcə görüntüdən başqa bir şey olmayan bütün bu dartışma cəhdlərinin isə sözün ciddi anlamında elmi diskussiyaya heç bir dəxli yox idi. Yəqin buna görə bizdə postmodernizm özünün ruslar və avropalılarda olduğu kimi elmi dərk mərhələsini lazımı dərinliklə yaşamadı. Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Ədəbiyyat İnstitutları, saysız-hesabsız universitetlərin filologiya fakültələri milli filoloji fikrimizə vaxtilə levi-stroslar, bartlar, kristevalar, lotmanlar verə bilmədiyi kimi, indi də liotarlar, derridalar, bodriyarlar, fukolar, ekolar, ilinlər vermədi. Kiçik istisnaları çıxmaqla klassik bədii mətnlərin dekonstruksiyası ilə də uğraşmadıq.
Amma istəyir üzdən, istəyir dərindən yaşansın, fərq etməz, bir məsələ dəqiqdir – postmodernizm artıq ömrünü tükədib və gələcək ədəbi prosesə ciddi bir şeylər vəd eləmir. Biz bu durumun ilk əlamətlərini hələ 10 il öncə “Dəmirbaşlar” essesində (2005) qeyd etmişdik.
Əlbəttə, bu o demək deyil ki, postmodernizm bir günə, yaxud bir ilə aradan qalxıb nəsə başqa bir şeylə əvəzləncək. Allahın tarixə verdiyi düzəndə tələskənliyə yer yoxdur və heç nə birdən-birə yaranmadığı kimi, qəfil də yoxa çıxmır. Postmodernizmin aradan qalxması da artıq bir neçə ildir ki, başlayıb və hələ bir müddət uzana bilər. Lakin nə qədər uzanırsa uzansın, o artıq ədəbiyyatın magistral yoluna çıxa bilməyəcək. Əgər ədəbiyyatı bir ağaca bənzətsək, bundan sonra postmodernizm onun gövdəsi yox, yana ayrılan çoxsaylı budaqlarından biri olacaq. Olsun ki, postmodernizm qazanında bişmiş bir yazıçı, yaxud ədəbiyyata bu yazıçının təsiri altında gəlmiş hansısa cavan hələ özlərinin başlıca əsərlərini bu metodla yazacaqlar. Lakin bu ümumən ədəbi-bədii firkir yox, sadəcə o müəlliflərin yaradıcılığı üçün önəm daşıyacaq və ədəbiyyatı irəli aparan fakta çevrilməyəcək.
Esxatoloji mahiyyətli postmodernizm ədəbi-bədii fikrin küllüyü, hər şeyin ölümü, sonu ilə bağlı anlayışdır. F.Nitsşe bunu Allahın, R.Bart müəllifin, yerdə qalanlar isə insanlığın (humanizm!) ölümü ideyasında ifadə etmişdilər. Şübhəsiz ki, Nitsşe yanılırdı, Allah yox, konkret zamanda Allah haqqındakı inanclar ölə bilərdi. Məntiqidir ki, Bart səhv edirdi, müəllif yox, müəyyən bir dönəmdə müəllif haqqındakı qənaət aradan qalxa bilərdi. Aydındr ki, yerdə qalanlar aldanırdı, insanlıq yox, son beş-altı əsrdə insanlıq haqqında formalaşan şişirtmə insanmərkəzçi təsəvvürlər alt-üst ola bilərdi. Və Allahın özünün iradəsi ilə zahir olan bütün bu ölümcül ideyalar yalnız və yalnız bir məqsədə xidmət edirdi – məhdud təsəvvürlərdən daha kamil məqama qalxmaq!
Bütün dekadans səciyyəsinə baxmayaraq, biz özgürlük dönəmi yazarlarımızın ölüm düşüncəsinə pozitiv yanaşmanın tərəfdarıyıq. Birincisi ona görə ki, əlacımız yoxdur, deyə bilmərik bir xalqın şairəm, yazıçıyam deyib irəli çıxanının mühüm bir qismi dekadansa mübtəladır. Ikincisi, hər cür ölüm mahiyyətcə dirilməyə, hər cür dekadans isə renessansa xidmət edir. Amma buna baxmayaraq, fakt öz faktlığında qalır - bu gün yeni nəsil ədəbiyyatı sanki özünün ölülər dönəmini, qətl gününü yaşayır:
Günel Anarqızının “Ağac” hekayəsində qəhrəman özünü ağacdan asıb öldürür;
Elxan Qaraqanın “A” romanında hallüsinasiyalar girdabında, dəlilik əzabları içində can verir;
Aqşinin “Göləqarğısancan”ında gəbərib ölür;
Mirmehdi Ağaoğlunun “Küləyi dişləyən” hekayəsində başına daş düşüb ölür;
Şəhla Aslanın “Papaq” hekayəsində ürəyi partlayıb ölür;
Şərif Ağayarın “Gülüstan” romanında gülləyə tuş gəlib ölür;
Aysel Əlizadənin “Erkəklər”ində xərçəngə tutulub ölür.
Bir sözlə, bədii nəsr təcrübəsində ölümün sınaqdan keçirilməyən forması qalmayıb.
Üstəlik də onun miqyası və vüsəti əsərdən-əsərə artır: Murad Köhnəqalanın “Yuxularım” kitabındakı sonuncu hekayədə ölüm planetar hüdudlaracan genişlənir – buzlaşma sonucunda bütün Yer kürəsində həyat donur;
Elxan Qaraqanın “Mələk” romanında ölüm kosmik-metafizik xarakter alır - göydən yerə enmiş mələk ölür.  Əgər fikir verirsinizsə, cavanların nəsr cəhdləri ilə bağlı ancaq məzmundan (nə yazmaq!) danışır, bədiilik (necə yazmaq!) məsələsinin üstündən sükutla keçirik. Əvvəla, bədiilik məsələsinə keçsək, nəinki onlardan bir qisminin tənqidini vermək, hətta bəzilərinin adlarını çəkməyin özü belə qəribə görünərdi. İkincisi isə “Ölüm-dirim”in ən ümumi ideyasına uyğun olaraq, bizi ilgiləndirən bədiilik yox, “Yeni nəsil yazarlarda bütün bu ölümbazlığın, dekadansın, pessimizmin səbəbi nədir və bu durumdan necə çıxmaq olar?” sualına cavab tapmaqdır.
Problemin zahiri səbəbi aydındır – onlar SSRİ-nin dağılması və Qarabağ müharibəsi dövrünün cavanları, torpaqlarını itirən, şəhidlər verən, qaçqın-köçkün düşən ağlasığmaz güzəran çətinlikləri görən bir xalqın yazarlarıdır. Bütün bunlardan sonra əllərinə, ayaqlarına xına yaxıb, oynamalı deyillər ki?
Problemin intellektual-psixoloji səbəbi də var. Orta, statistik bir Azərbaycan yazarının idrakının son hüdudu ölümdür. Onun təsəvvürləri ölümdən o yana keçmir. Ölüm onun nəzərində hər şeyə qoyulan son nöqtədir. Buna görə onun bədii cəhətdən çözməyə gücü çatmadığı problemlərin həllini ölümün üstünə yıxmaqdan, məsələni ölümlə həll etməkdən başqa əlacı qalmır.
Amma bu qəbil sosial-tarixi və intellektual-psixoloji çözümlər məsələnin zahiri tərəfləridir və zahiriyyə əhlini qane edə bilər. Biz isə “badələr sındırmışız, meyxanələrdən çıxmışız”, bizi problemin batini səbəbi, ezoterik tərəfi ilgiləndirir.
Qan Turalının Mehdi adlı cavan bir yazarın qısa həyat və yaradıcılıq yolundan bəhs edən “Fələk qırmancı” romanı bu suala belə verir – səbəb istər ilahi, istərsə də bədii sözə inamı itirməyimizdir. Fikir verdinizsə, biz müəllif yox, romanın cavabından danışdıq və bu təsadüfi deyil. Çünki bu ideyanı biz müəllif ideyasından qarğa dili üsulu ilə, yəni tərsinə çevirmə yoluyla hasil etdik. Əslində isə müəllif tamam əksini deyir – məhvimizin səbəbi indiyə qədər mövcud olan dini və klassik bədii fikirdir.
Əlbəttə, bir çox yaşıdları kimi Qan Turalının romanının da sözün ciddi anlamında bədii məziyyətlərindən danışmaq açıq-aşkar mübaliğə olardı. Amma indi bizi ilgiləndirən axtardığımız suala romanda tərsinə də olsa cavab tapmağımızdır. Roman üzərində özəl dayanmağımızın səbəbi də budur.
Söz Allahdır və demək, sözə inanmını itirən Allaha və ölməzliyə də inamımı itirir. Ölümsüzlüyə inamını itirənin isə yeganə tapınağı ölümdür. Çünki ya ölüm var, ya dirim, ya dekadans var, ya renessans, üçüncü hal yoxdur.
“Fələk qırmancı”nda müəllifin özünə belə axıracan aydın olmayan, bütün olaylar boyu mətnin altıyla axan Allahın ölümü ideyası Səxavət Sahilin “İsanın qayıdışı” romanında alt qatdan gün işığına çıxır, aydın dərk müstəvisinə keçir və bütün çılpaqlığı ilə zahir olur. Qan Turalının qəhrəmanı dolayısı ilə, Səxavətin qəhrəmanı isə birbaşa Xilaskarı işarələyir. Amma bu müəlliflərdən heç biri xilasa, nicata, qurtuluşa inanmır. Qan Turalının Sahibəzzaman Mehdiyə işarə edən yazıçı Mehdisi nəinki başqalarını, heç özünü də xilas edə bilməyib, tənhalıq içində ölür. Səxavətin İsa Məsihi isə özü ölməklə qalmayıb, həvarilərini də öldürür, yəni bilərəkdən xilaskarlıq missiyasının əksinə çıxır: xilas etmir – öldürür; yaratmır - məhv edir.
 
Bununla da “İsanın qayıdışı” cavan yazarların qələmindən çıxan çoxsaylı ölümnamələrə vurulan təntənəli yekun akkorduna çevrilir. Səxavət sadəcə insanın yox, postinsanın, Allah-insanın, mahiyyətcə Allahın ta kəndisinin ölümünüdən danışır, özü də bunu işarələr diliylə yox, açıq-aşkar edir və nəticədə ölümə münasibətdə müxtəlif kateqoriyadan olan bütün ədəbi yaşıdlarını kosmik sürətlə, metafizik vüsətlə geridə qoyaraq, öz qara bayrağını ölümün ən uca zirvəsinə sancır.
İnsan və mələk ölərsə, yaxud planet məhv olarsa, ölməz başlanğıc, yəni Allah onlara yenidən can verə bilər. Bəs, varlığa can verən başlanğıc özü ölsə necə? Yəni romanda nisbi yox, mütləq ölümdən söz gedir. Amma Səxavət fərqində deyil ki, ölümü belə mütləqləşdirməklə, son həddə çatdırmaqla dirimi təsdiq edir. Çünki Allahın ölümü fikri ilə nekromantizmin limiti bitir, daha öldürməyə heç nə qalmır və düşüncədə qaçılmaz dirilmə başlayır. Bu paradoks ən ümumi bir qanunauyğunluqdan doğur – son həddinə çatan istənilən təzahür avtomatik olaraq öz əksinə çevrilir.
Təbii ki, ölüm-dirim məsələsinə münasibətdə özgürlük dönəmi yazarları arasında istisnalar da var. Etimad Başkeçidin “Min yol mənə söylər” romanında qürbət ölüm, vətən isə dirim məkanı kimi dərk olunur. Romanın müəllifinə görə, uzunmüddətli ayrılıqdan sonra doğulduğumuz torpağa ayaq basanda qışda ölüb yazda dirilən təbiət kimi yenidən doğulur, cana gəlirik.
Əyyub Qiyasın “Sonuncu büt” romanında Azərbaycan bayrağını həyatı bahasına Şuşanın ən uca dağ zirvəsinə sancan qəhrəmanın cismani ölümü mənəvi ölümsüzlük zirvəsinə qalxmaq kimi dərk olunur. Etimada görə, hər kəsin dirilmə məkanı, cənnəti onun doğulduğu yerdir. Əyyuba görə isə hər bir azərbaycanlının dirilmə məkanı, cənnəti Qarabağdır. Beləliklə, Etimadın yurd (fərdi cənnət) anlayışını Əyyubda vətən (milli cənnət) əvəz edir. Lakin bu fərq zahiridir və istər yurd, istər vətən olsun, hər iki yazıçı mahiyyətcə eyni cür düşünür - onların hər ikisinin nəzərində ölümsüzlük torpaq anlayışı ilə bağlıdır.
Sayman Aruzun Güney azərbaycanlılarının azadlıq mübarizəsindən söz açan “Yuz il iniqlab” romanında isə qəhrəmanın mənəvi oyanışı vətənə yox, qadına sevgidən başlayır. Romanın həbsxana nəzarətçisi işləyən, uzun illər teokratik diktaturaya xidmət edən qəhrəmanı qəflət yuxusundan keçmiş sevgilisini görəndə ayılmağa başlayır. Amma təəssüf ki, bu oyanışın ilkin mərhələdə real nəticəsi olmur. Onun azadlıq mücahidi kimi həbs olunmuş sevgilisinə yeganə köməyi bu olur ki, sabah edam olunacaq qızı qanunla nəzərdə tutulduğu kimi zorlamaq vəzifəsini başqaları icra etməsin deyə, özü yerinə yetirir. Amma bütün rəzalətinə baxmayaraq, bu ağlasığmaz olay qəhrəmanın yatmış vicdanına vurulan son qamçı olur - onun mənəvi oyanışı başlayır.
“Günəşi gözləyənlər” romanının müəllifi Cavid Zeynallı Etimad və Əyyubdan fərqli olaraq, dirilməni torpağa yox, insana sevgidə görür, yerdə yox, göylərdə axtarır. Saymanın qəhrəmanından fərqli isə onun Üzeyiri mistik gücün köməyi ilə olsa da, öz sevgilisi Nərmini ölümdən xilas edə bilir. Görəsən, niyə məhz mistik gücün köməyi ilə? Əgər möcüzə baş versə, Marks, Engels, Lenin, yaxud onların ideyaları ilə tərbiyələnmiş hər hansı tipik sovet tənqidçisi Cavidin romanını oxusa, bu suala, şübhəsiz ki, belə cavab verərdi – “gənc yazar problemin həllini inqilabda yox, hansısa fövqəlbəşər qüvvədə görür və nəticədə mistikaya yuvarlanır ki, bu da onun ictimai inkişafın qanunlarını bilməməsi ilə bağlıdır.”
Cavidin ictimai inkişafın qanunlarını bilib-bilmədiyini bilmirik. Amma bir məsələyə əminik ki, Cavid və onun yaşıdları inqilab praktikasının iflasa uğradığı dövrün yazarlarıdır. Təkcə ona görə yox ki, sosialist inqilabı nəticəsində qurulan SSRİ onların gözü qarşısında zəlzələdən çökən on beş mərtəbəli bina əzəməti ilə tarmar oldu. Həm də ona görə ki, SSRİ-nin dağılması özü də bir inqilab idi və bu inqilab da gözlənilən ümidləri doğrultmadı. Onda bir yol qaldı – problemlərin həlli vasitəsi kimi başını yuxarı qaldırmaq, bəşəri yox, nəsə fövqəlbəşər, ilahi bir gücə tapınmaq. Və dirilmə də elə məhz bu nöqtədən başlayır. Çünki dirilmə içimizdəki ilahi zərrənin oyanması və ölümsüz olduğumuzu bizə xatırlatmasıdır.
 
Fəxri Uğurlunun “Peyğəmbər” hekayəsində insanın içindəki ilahi zərrənin oyanması artıq əsas mövzuya çevrilir. Cavidin romanında daxilən oyanmış qəhrəman qadına, Fəxrinin hekayəsində isə Allaha yönəlir. Yəni birincisi dünyəvi, ikincisi isə ilahi gözəlin ardınca qoşur.
İlahi gözəl insanın daxili mənidir və Allaha sarı yönəlmək mahiyyətcə özünə üz tutmaq deməkdir. Allahla peyğəmbər, aşiqlə məşuq eyni subyektdir və o mənəm. Hekayənin allahı özündə görən və özünə vurulan qəhrəmanının son qənaəti budur.
Amma bütün varlığı eqoya tabe etmək (narsisizm) qəhrəmanın daxili oyanışının kosmik miqyas, metafizik vüsət almasına, mərifət həddinə çatmasına imkan vermir. Proses ilkin mərhələdən o yana keçmir, zərrə küllə qovuşmur, sadəcə, ona iddia edir.
Öz daxilimizdəki əbədi həqiqətə çatmağın konkret zamanlarda yolları fərqlidir. İlahi potensialımızın açılması üçün çağdaş texnologiyalar tələb olunur. Bu, bizə fərdi ağıl və fəaliyyət muxtariyyəti verən Allahın özünün iradəsidir. Postinsanın mahiyyətində də ilahi iradədən doğan yeni özünüaxtarış metodları durur. Fəxridə özünü axtarışın yeni zamanla bağlı tərəflərinə ehtiyac duyulur.
Gördüyümüz kimi, dirilməyə çağıran yazar bizdə çox azdır və dalğaların gurultuları arasında itib-batan qağayı çığırtısı kimi, ölüm xoru içində həyat solistlərinin səsi də çətin eşidilir (Biz keyfiyyət yox, kəmiyyət erasının adamlarıyıq) Qorkinin “Fırtına quşu”nu xatırladınız? Bolşevik yazarı olanda nə olar ki, yeri gəlsə, onu da yada salmaq olar. Çünki hətta bolşevizm kimi ən kötü inanc belə inancsızlıqdan yaxşıdır. Çünki ədəbiyyat hər şeyi, hətta sevgini və imanı da oxucunun əlindən ala bilər, amma ümidi almağa onun mənəvi haqqı yoxdur.
Yazıçı Kafka kimi düha olsa belə, yenə də buna ixtiyarı çatmır. İnsana demək olmaz ki, ailə səni həşərata çevirəcək (“Çevrilmə”), cəmiyyət isə ət maşınından keçirəcək (“İslah koloniyası”) Nəinki dünyanın o başında (“Amerika”), hətta o dünyada edamla üzləşəcəksən (“Məhkəmə”). İstər bu dünya, istər o dünyada arzuların məkanından səni hündür bir qəsrin aşılmaz divarları ayıracaq (“Qəsr”). Boş-boşuna “yer ölçməkdən”sə, ayağını uzat, əllərini yanına sal, gözlərini yum və öl!
İstənilən ümidsiz final Allahın və həqiqətin inkarıdır. Kafka yalançı eqosundan çıxıb, öz əsil məninə qovuşa bilməmişdi. Onun Allahdan və həqiqətdən uzaqlığı da, əksər əsərlərinin ölümlə sonuclanması da burdan doğur.
Biz ümidsiz final deyəndə sadəcə qəhrəmanın cismani və ya mənəvi ölümünü yox, ilk öncə, müəllifin ölümü və ya dirimini nəzərdə tuturuq. “Kuraj ana və uşaqları” pyesinin müəllifi Brextə irad tuturdular ki, övladlarını müharibədə itirən Kuraj pyesin finalında niyə heç bir ruhi-mənəvi oyanma keçirmir? Brext bu iradlara çox haqlı olaraq “Mənə Kurajın yox, tamaçaşıların oyanması lazımdır” deyə cavab vermişdi.
Alman dramaturqunun pyesində qəhrəmanın daxili dirilməsi doğrudan da baş tutmur. Amma məsələ bundadır ki, pyesin müəllifinin fikri dirilmə aktının məhz baş tutmamasını göstərməkdir. O, Kurajın timsalında alman xalqının saxta vətənpərvərlik şüarları ilə süslənmiş faşizm yuxusuna getməsini göstərirdi. Müəllifin özünə gəlincə isə o oyaqdır və mənəvi ölüm keçirən qəhrəmanı ilə həmrəy deyil. Zahirən pyesin müsbət qəhrəmanı yoxdur, əslində isə var. Həqiqət kimi gözəgörünməz bu qəhrəman bütöv bir milləti və insanlığı dirilməyə səsləyən işıqlı müəllif ideyasıdır.
Bizim yazarlar isə əksərən öz qəhrəmanlarından fərqli düşünmür və əsas problem də qəhrəmanın yox, müəllifin ölümdən dirimə keçə bilməməsindədir. Təbii ki, bu qənaəti də istisnasız olaraq hamıya aid etmək olmaz.
Mübariz Cəfərlinin “Rəqqas” povestinin yüksək vəzifəli qəhrəmanını könüllü olaraq Qarabağ cəbhəsinə yola düşən oğlunun ölümü belə ayıltmır. Bu anadangəlmə karyerist hətta oğlunun ölümündən də vəzifəsini yüksəltmək üçün istifadə etmək istəyir. Oğul cəbhədə cismən, ata isə arxada mənən ölür.

 

Ardını oxu