Teyyub Mənsimoğlu

TÜRK DİLLƏRİNİN ANALOJİ TƏDQİQİ

Hər bir dil ailəsinin struktur baxımndan analoji qaydada özünə xas olan xüsusiyyətləri vardır. Bu baxımdan türk dilləri ailəsi aqqlütinativ dillərə məxsus olduğundan özünün spesifik dil xüsusiyyətləri ilə nəzərə çarpır. Ona görə də böyük tarixi olan türk dillərinin morfoloji təsnifatının, tarixinin, eləcə də quruluşunun və s. müxtəlif istiqamətlərdən öyrənilib tədqiq edilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Düzdür, dilçi alimlər bu dil ailəsi ilə bağlı müxtəlif səviyyələrdə zəhmət tələb edən xeyli araşdırmalar aparıb və aparırlar. Lakin bir cəhəti unutmaq olmaz ki, türk dillərinin tədqiqi böyük səriştə tələb edir. Bu ondan irəli gəlir ki, bu dil ailəsinin böyük coğrafiyası və etnogenezisi var. Bu baxımdan filologiya elmləri doktoru, professor Buludxan Xəlilovun "Türkologiyaya giriş" (Bakı, 2006) kitabı tədqiq obyekti kimi  yeni elmi dəyərlərə cavab verir.
Müəllif türk dillərinin tipologiyası, tarixi, quruluşu, təsnifatı, əlifbası ilə bağlı elmi tələblərə cavab verən araşdırmalar aparmış, müxtəlif elmi mənbələrə özünün baxış bucağından baxmaqla onları analoji təhlildən keçirmişdir. Yaxşı haldır ki, professor Buludxan Xəlilov kitabdan-kitaba tədqiq etdiyi elmi məsələlərin arenasının dərinliyinə diqqət yetirir. Bu mənada "Türkologiyaya giriş" gərgin əməyin, zəhmətin bəhrəsi olmaqla, həm də dəyərli dərslikdir.
Giriş və on yeddi fəsildən ibarət olan kitabın hər fəslinin mövzusu dilçi alimin baxış və dərketmə bucağından keçirilməklə elmi analoji təhlilin öhdəsinə verilir.  Müəllif girişdə "Türkologiyaya giriş" fənninin tədrisi məsələlərinə toxunur və fikrini belə açıqlayır: "Türkologiyaya giriş" fənninin tədrisində əsas məqsəd türk dillərinin təsviri və müqayisəli şəkildə öyrənilməsindən ibarətdir. Türk dillərinin təsviri və müqayisəli şəkildə öyrənməklə bu dillər arasındakı fonetik, leksik, morfoloji-tipoloji (quruluş) və geneoloji (kök) yaxınlıqları, qohumluğu müəyyən etməkdir». Bu məqsədlə o, çox doğru olaraq tədris prosesində bu fənnin bilavasitə vəzifələrini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirir:
Müəllif türkdilli xalqların yaşadığı coğrafi ərazini, onların sayını elmi və statistik faktlar əsasında açıqlayır. Heç şübhəsiz ki, göstərilən elmi araşdırmaların kökündə və mayasında dilçi alimin müqayisəli analoji tədqiq və təhlilləri durur. Bu baxımdan o, türk dillərinin bir ailə kimi yaranıb formalaşmasına, aralarındakı qarşılıqlı əlaqəyə diqqət yetirir. Bu məqsədlə dilçi alim elmi araşdırmalarını düzgün istiqamətləndirmək üçün türkdilli xalqların fonetik, leksik, qrammatik səviyyələrdə qarşılıqlı, müqayisəli şəkildə öyrənilib tədqiq edilməsinə böyük önəm verir. Buna görə də professor Buludxan Xəlilov bir-birilə sıx mənəvi tellərlə bağlı olan bu dillərin hərtərəfli geneoloji, morfoloji, tipoloji cəhətdən araşdırılmasına diqqət yetirir. Müxtəlif elmi mənbələrdən bəhrələnən müəllif orijinal elmi təhlil yolu seçir. Onun demək olar bütün fəsillərdə müqayisəli təhlil priyomundan istifadə etməklə analoji nəticələrə gəlməsi mahiyyət etibarilə öyrənilən məsələlərin dərinliyinə aparıb çıxarır.
Dilçi alim kitabın I fəslində dillərin morfoloji təsnifatına konkret elmi meyarlarla yanaşır. O, bu dillərin (amorf, aqqlütinativ (iltisaqi), flektiv, inkorporlaşan) hər birinə aid morfoloji təsnifat baxımından ciddi araşdırma apardığından gəldiyi elmi qənaət, fikir və mülahizələri də olduqca maraqlıdır. Heç şübhəsiz ki, böyük elmi ictimaiyyətin və eləcə də geniş oxucu kütləsinin marağına səbəb ola biləcək dərsliyin ərsəyə gəlməsində müəllifin zəngin olan elmi eridusiyası var. Bunu aqqlütinativ (iltisaqi) dillərin morfoloji quruluşu ilə bağlı söylədiyi elmi fikirlərdə də əsaslı şəkildə görmək olar.
Müəllifin türk dillərinin asemantikləşməsi ilə bağlı çox maraqlı fikirləri var. O, türk dillərində asemantikliyin mövqeyini belə səciyyələndirir: "Dil faktları təsdiq edir ki, qədimdə türk dillərində təkhecalı sözlər daha çox asemantikləşmişdir. Həm də asemantikləşmə türk dillərinin morfoloji quruluşunun tələbinə uyğun bir proses olmuşdur. Bu prosesin nəticəsi kimi türk dillərində bəzi ikihecalı, üçhecalı (və digərləri) sözlər belə yaranmışdır" (səh.13).
Məlumdur ki, türk dillərinin başqa dil ailələri ilə müəyyən qohumluq əlaqələri var. Ona görə də yaxın və qarşılıqlı münasibətlərdən yaranan bu qohumluqla bağlı müəyyən dilçilik cərəyanları özünü göstərməyə başlamışdır. Əlbəttə, bu dilçilik cərəyanlarının yaranması da müəyyən elmi fikir və mülahizələrə əsaslanır. Odur ki, professor Buludxan Xəlilov ural-altay, altay, skif və turan dilləri cərəyanı ilə əlaqədar xeyli zəhmət tələb edən axtarışlar aparmaqla elmi mənbələrə gen-bol müraciət etmişdir.
Dilçi alim ural-altay cərəyanı ilə bağlı xeyli araşdırma aparmaqla bu cərəyanın banisi olan, əslən isveçli əsir zabit Filip İohan Stralenberqin həyatına və elmi yaradıcılığına müəyyən bucaq altından baxır və onları elmi təhlilin öhdəsinə buraxır. Dilçi alim onun "Böyük Tatar" xəritəsinə və "Avropa və Asiyanın şimal-şərq hissəsi" adlı kitabının elmi mahiyyətinə çox diqqətlə yanaşmışdır. Poltava döyüşlərində əsir düşən F.İ.Stralenberq hazırladığı xəritədə Rusiyanı altı hissəyə bölməklə bu imperiyanın, eləcə də Böyük Tatarın sərhədlərini və onlara qonşu olan ölkələri də göstərib. Müəllif xəritədə əks olunmuş Böyük Tatarla bağlı çox maraqlı, tutarlı araşdırma aparmaqla onların həyat salnaməsinə işıq salır və özünəməxsus müqayisəli təhlildən bacarıqla istifadə edir.
"Giriş"in hər fəslinin üzərində ayrı-ayrılıqda dayanan dilçi alim bu fəsillərin hər birinin təhlilinə böyük ehtiyac duyur. Bu məqsədlə o, müəllifin xalqların əmələ gəlməsi, tatar və başqa xalqların siniflərə ayrılması, sayların təhlili, müxtəlif iqlimlərin yaranması ilə bağlı fikirlərinə elmi prizmadan münasibət bildirir. Haqqında bəhs etdiyimiz kitabın ikinci hissəsi də on üç fəsildən ibarətdir. Dilçi alim bu hissədə də maraqla qarşılana biləcək elmi təhlilin arsenalını bir qədər də dərinləşdirib genişləndirir. Xüsusilə, onun tatar sözünün etimologiyası ilə bağlı əsaslandırdığı elmi fikrinin gücünə inanmamaq olmur.
Professor Buludxan Xəlilov kitabda ural-altay dilləri ilə bağlı olan məsələlərə diqqətlə yanaşır. Bu məqsədlə o, ural-altay nəzəriyyəsinin əmələ gəlmə səbəblərini öyrənməklə bu dillərin öyrənilməsinin köklərini də araşdırmağa çalışır.
Ural-altay dillərinin öyrənilməsində başlanğıc işi F.İ.Stralenberq gördü. Gərgin axtarışları, zəhməti sayəsində o, ural-altay dilləri ilə bağlı türkologiyaya sözün həqiqi mənasında böyük hədiyyə vermiş oldu. Müəllif ural-altay dillərinin öyrənilməsi ilə məşğul olan V.Şott, F.E.Vidmen, V.Munkaç, Q.İ.Ramstedt, M.A.Kastren kimi alimlərin fikirlərini heç də ehkam kimi qəbul etmir. Əksinə, o, şərqşünas və dilçi alimlərin bu dillərlə bağlı fikirlərini müqayisə kontekstində yaxşı mənada qarşı-qarşıya qoyur və onları bir-bir təhlilin mərkəzinə çəkərək fikirlərini cəsarətlə açıqlayır.
Dilçi alim bilavasitə ural-altay dillərinə məxsus ilk yazılı abidələrin yaranması ilə əlaqədar axtarışlarının miqyasını bir qədər də genişləndirməli olur. O, istər ural-altay, istərsə də başqa dillərlə bağlı olan ilk abidələr haqqında da aydın, konkret məlumat verir. O, xüsusilə, XI əsrdə Azərbaycan dilində İsa tərəfindən yazılmış "Mehri və Vəfa" məsnəvisi ilə bağlı geniş oxucu üçün çox maraqlı olan elmi faktları üzə çıxarır və onun əlyazması ilə bağlı yerində olan müqayisəli paralellər aparır. Müəllif haqqında danışdığımız («Ural-altay nəzəriyyəsi müasir mərhələdə») fəsildə bu dillərin tədqiqi haqqında məsələlərə toxunur. O, bu prizmadan yaponşünas N.A.Seromyatnikovin "Qədim yapon dillərində ural-altay dillərinin qatları" məqaləsini təhlil etməklə məqalədə həllini tapmış hər iki dil və dil ailəsinə məxsus olan leksik vahidlərə aid fikirlərini bildirir. Bu dillərin tədqiqi məsələlərinin arsenalını genişləndirən müəllif M.Resenenin fonetika və leksika ilə bağlı olan tədqiqatlarında öz baxışı bucağından təhlil edir.
Professor Buludxan Xəlilov dərslikdə türk dillərinin müxtəlif elmi bucaq altından tədqiqi məsələlərini də ön plana çəkib. Belə ki, o, ayrı-ayrı fəsillərdə türk dillərinin tarixini, quruluşunu, təsnifi və geneoloji bölgüsünü diqqətlə araşdırır. Xüsusilə, onun oğuz, qıpçaq, bulqar, karluq-uyğur, uyğur-oğuz, çuvaş və yakut dil qrupları və dilləri ilə bağlı olan tədqiqat xarakterli araşdırmaları diqqətdən yayınmır. Müəllif bu fəsillərdə də müxtəlif elmi mənbələrə müraciət edir.
Türk dillərinin tarixi ilə bağlı çox fundamental araşdırmalar aparan müəllif xüsusilə türkdilli xalqların yaranması və tarixi inkişafı ilə bağlı maraqlı fikirlərini belə açıqlayır: "Eradan əvvəl türkdilli xalqlar qəbilə və tayfa birlikləri şəklində olmuş, uzun tarixi inkişaf yolu keçərək müxtəlif dillərlə əlaqədə olmuş, dəfələrlə ayrılma və birləşmə nəticəsində qohum dil ailəsində birləşən türk sistemli dillər yaranmışdır".
Müəllif türkdilli xalqların dilçilik baxımından tarixi prizmadan öyrənilməsi məqsədilə türk sözünün etimologiyası ilə bağlı maraqlı elmi faktları üzə çıxarır. Belə ki, onun türk sözünün mənşəyi ilə bağlı olan və Aşina qəbiləsi ilə əlaqədar fikirləri qəribəliyi ilə seçilsə də, inandırıcı elmi faktdır.
Müəllifin göstərdiyi kimi türk dillərinin inkişaf tarixi ən qədim türk dövründən başlayır. Altay və Hun mərhələlərini özündə birləşdirən türk xalqlarının bu inkişaf dövrü özünün spesifik xüsusiyyətləri ilə müəllifin diqqətini cəlb edir. Ona görə ki, bu dövrün mədəni, tarixi abidələri altay və hun dövrlərinin bu və ya digər dərəcədə öyrənilməsinə imkan verir. O, qədim Altay mədəniyyətinin işıq üzü görməsində böyük əməyi olan arxeoloq A.P.Okladnikovun arxeoloji tapıntılarının elmi mahiyyətini açıqlayır. Qədim daşlar üzərindəki əl işləri və qadın üçün ilk bəzək əşyaları ilə əlaqədar dilçi alimlərin fikirləri və açıqlamaları olduqca maraqlıdır.
Hun mərhələsi qədim türk dövründə böyük önəm kəsb edərək özünəməxsus bir yol keçmişdir. O, bu mərhələdə hunların dərin ağıla, gücə əsaslanan dövlətçilik prinsiplərini belə əsaslandırır: "Hunların qurduğu Hun imperiyası 300 il mövcud olmuşdur. Hun imperiyası nizam-intizamlı, dövlətçilik ənənəsi möhkəm olan, ağıla və məntiqə əsaslanan bir imperiya kimi tanınmışdır. Hun xaqanı belə hesab etmişdir ki, hunlar Tanrının məğrur övladlarıdır". O, hunların torpaq təəssübkeşliyini, dövlətə münasibət məsələlərini də qabardır və onlara faktlar əsasında bir aydınlıq gətirir.
Müəllif qədim türk dövrü ilə əlaqədar araşdırmalarının miqyasını dəyişməli olur. Heç şübhəsiz bu miqyaslı dəyişmələrin müəyyən səbəbləri vardır. Çünki bu maraqlı və səriştə tələb edən dövr özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə diqqəti çəkir. Bildiyimiz kimi, qədim türk dövrünün ilk yazılı abidəsi Orxon-Yenisey yazılarıdır. Yazıların tədqiqinə böyük diqqət ayıran dilçi alim bu qədim tarixi abidə ilə bağlı xeyli ağılasığan, elmi araşdırma aparıb. O, bu yazıların tapılması və onun tədqiqi məsələlərinə çox ciddi əhəmiyyət verib. Bu məqsədlə yazılı abidəni ilk dəfə aşkar edib üzə çıxaran F.İ.Stralenberq və onun elmi cəhətdən oxunmasını ilk dəfə üzə çıxarın danimarkalı V.Tomsen haqqında məlumat verməklə onun tədqiqi məsələlərinə müxtəlif bucaq altından baxıb. O, Gültiginin, Bilgə Xaqanın, Tonyukukun şərəfinə yazılmış abidələr üzərində çox böyük anlamda ciddi araşdırmalar aparıb. Bir abidə kimi təqdim olunan bu yazılarda əslində müəllifin göstərdiyi kimi müəyyən mənada mahiyyət fərqi vardır. O, bu fərqləri elmi dəlillərlə sübut edir. Dilçi alim uyğur mədəniyyəti ilə də əlaqədar maraqlı elmi fikirlər söyləyir. Uyğur türklərinin Soqdi əlifbası ilə bağlı müəyyən açıqlamalar verir. Qədim uyğur mədəniyyətinin özünə xas olan düzxətli inkişafını belə izah edir: "Ərəblərə və avropalılara kağız hazırlamağı uyğur türkləri öyrətdi. Uyğurlar mətbəə və çap işlərini bilirdilər.
Uyğur türkləri Orxon əlifbasını buraxıb Soqdi əlifbasına keçmişlər. Soqdi yazısı İran köklü yazı olub: 3 səssiz, 15 səsli hərfdən (yəni cəmisi 18 hərfdən) ibarətdir. Soqdi yazısı sağdan sola yazılır. Uyğur mədəniyyəti içərisindəki rəsm və heykəl (budda heykəl), memarlıq, teatr, musiqi də inkişaf etmişdir". Uyğurların "Törəyiş", "Köç" dastanlarının yığcam məzmunu haqqında danışdığımız fəsildə müfəssəl məlumatı da bəyəniləsi haldır. Müəllif qədim türk dövrünün qırğız mərhələsinə də xüsusi önəm verir. O, "Manas" dastanının tədqiqi ilə bağlı xeyli araşdırmalar aparır, qədim qırğız dastanının tədqiqi ilə bilavasitə bağlı olan V.V.Radlov, V.Jirmunski, M.Auezov, V.Yunusəliyev, K.Raxmatullin kimi tədqiqatçıların adlarını qeyd edir və "Manas"ın konkret olaraq məzmununu müəyyən süjet xətti ilə açıqlayır.
Xəlilov dərslikdə orta türk dövrünə tarixi nöqteyi-nəzərdən müfəssəl yanaşmağı unutmur. Belə ki, o, Qaraxanlı, Xarəzmşahlar, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular dövlətləri haqqında xronoloji qaydada məlumat verərək, bu tarixi dövrün bir qism yazılı abidələri olan M.Kaşğarinin "Divani lüğət-it-türk", Yusif Balasaqunlunun "Qudatqu bilik", Əbu Həyyanəl-Qarnatinin "Kitabül-əl idrak lilisanül əl-ətrak", Qütbün "Xosrov və Şirin", "Dədə Qorqud" dastanları, "Dastani-Əhməd Hərami", Səyyad Həmzənin "Yusif və Züleyxa" kimi əsərlərini xatırladır və yeri gəldikcə onları müəyyən ardıcıllıqla, sistemli, müqayisəli şəkildə təhlil edir. Dilçi alim haqqında danışdığımız fəsildə M.Kaşğariyə xüsusi bölmə vermişdir. Bu da təsadüfi deyil. O, M.Kaşğarinin məzarı ilə bağlı xeyli zəhmət tələb edən tədqiqat işləri aparmış. "Həzrəti mollam" məzarı ilə də xeyli tədqiqat tələb edən materiallara alim gözü ilə baxıb, onlara aydın, elmi prizmadan münasibət bildirmişdir. O, M.Kaşğarinin vətəni olan Kaşğar, Opal, Azık, Kasi şəhər və kəndləri ilə də əlaqədar yaddaqalan, oxucuların maraq dairəsinə xoş təsir bağışlaya biləcək müqayisəli analoji təhlillər aparır. Bu baxımdan onun O.Pritcak, A.Rozin kimi tədqiqatçıların fikirlərinə müraciət etməsi heç də təsadüfi xarakter daşımır. Dilçi alim eyni zamanda elm aləminə məlum olan iki əsəri - M.Kaşğarinin "Divani lüğət-it-türk" və "Kitabi-cavahirül nəhv fil lüğatitürk" əsərlərini də təhlilin mərkəzinə çəkir. Müəllif həmin fəsildə Yusif Balasaqunlu və onun "Qutadqu bilik"in nüsxələrinin, Əlülqazi Bahadır xanın "Şəcəreyi-tərakimə" və Rəşidəddinin "Oğuznamə" əsərlərinin tədqiqinə də xüsusi önəm verir.
Dilçi alim yeni türk dövrünə yeni anlamda baxmalı olur. O, haqlı olaraq bu dövrü iki mərhələyə ayırır:
Bu mərhələlərlə bağlı çox önəmli fikirlər söyləyən müəllif ən yeni türk dövrünü müstəqil respublikaların - dövlətlərin yaranması ilə əlaqələndirir. Dilçi alimin 164-168-ci səhifələrdə türk xalqlarının tarixində mövcud olan əsas imperatorluqlar, dövlətlər, bəyliklər, atabəyliklər, xanlıqlar, cümhuriyyətlər, respublikalar haqqında xronoloji ardıcıllıqla tərtib etdiyi cədvəl də böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Müəllif səkkizinci fəsli türk dillərinin quruluşunun tədqiq edilməsinə ayırır. Bu məqsədlə o, türk dillərinin quruluşunu fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən tədqiq etməyə çalışır.
Dərslikdə türk dillərinin geneoloji bölgüsü xüsusi yer tutur. Bu baxımdan dilçi alim bu bölməyə böyük önəm verir. Məlumdur ki, dillərin bölgüsü tarixi-müqayisəli metoda əsaslanır. Müəllifin qeyd etdiyi kimi bölgüdə dillər ailələrə, ailələr budaqlara, budaqlar isə qruplara bölünür. Bu bölgüdən dilçi alim layiqincə yararlanır.
Bütün bunlarla yanaşı, dilçi alimin göstərdiyimiz dil qruplarının fonemlər sistemini, lüğət tərkibini, qrammatik kateqoriyalarını müəyyən qaydalar çərçivəsində araşdırmaqla tədqiq edib müəyyən elmi nəticələrə gəlməsi bəyəniləsi haldır.
Professor Xəlilovun türk xalqlarının əlifbaları və türkoloji qurultayı haqqında müəyyən elmi prinsiplərə cavab verən ətraflı elmi şərh, izahat verməsi də onun (dərsliyin) yaxşı tərəflərindəndir.
İnanmaq istərdik ki, gərgin elmi axtarışların bəhrəsi olan "Türkologiyaya giriş» kitabı öz elmi dəyərinə görə layiqli qiymətini alacaq.