Əsəd Cahangir

ALLAH GÖZ YAŞLARINA INANIR
Çağdaş şeirimiz haqqında qeydlər

Birinci hissə: Allah
Yeni nəsil yazarlar qarmaqarışıq yuxunu xatırladan 90-cı illərdən, bu tarixi illərin bir az ümidsizlik gətirən, bir az ümid verən ruhundan doğulublar. Ümid və ümidsizlik... Son on ilə qədər bu iki söz gənclərin çoxunun yazılarının altından da keçirdi, üstündən də. Gənclər özlərindən öncəkilərdən daha səmimi, daha cəsarətli, daha realist... olmaq çabaları göstərir, amma onların ən radikal təmsilçilərində səmimiyyət çox vaxt aşırı açıq-saçıqlığa, üsyankarlıq üsyanbazlığa, keçmişlərin tənqidi dərki nihilizmə çevrilirdi.
Xoşdur ki, son illər bədii sözün mənəvi iqlimi, psixoloji aurası bayağı inkarçılıqdan, vulqar nihilizmdən getdikcə daha çox arınır, ədəbiyyatda yenidən Müşfiq küləkləri əsməyə başlayır. Bu dönüşdə keçid dönəminin başa çatması ilə bağlı toplumsal stabilləşmə prosesinin də rolu danılmazdır. Amma problemin çözülməsininin batini yönü də var. Bu gün bədii fikir bir neçə imzanı çıxmaqla on illərdən bəri unutduğu Allah ideyasına qayıdır, poeziya yenidən duaya çevrilir, ədəbiyyat əbədiyyətlə nəfəs alır, yerlə göyün ilişgisi bərpa olunur, yaranan Yaradanla dialoqa girir.
Sevən və sevgisi yolunda ağrılarla uğraşan qadın qəlbinin gizli sirlərini, mübhəm həyəcanlarını Marina Svetayeva cəsarəti ilə açıqlayan, amma bu cəsarətə bir Natəvan həyası da qatan Arzu Hüseynin Allaha ünvanlanan bu misralarını çağdaş poeziyadakı aparıcı yönlərdən birinin proqram-manifesti saymaq olar:

Nə olar əlimi uzalı qoyma,
Yolunu itirmiş bəndənəm sənin.
Bütün küllüyatım sənə məhəbbət,
Bütün şeirlərim duadır mənim.

Amma bədii yaradıcılıq həm də və daha çox fərdi olay olduğundan bu fikri nəinki bütün gənclərə, hətta hər hansı bir şairin istənilən şeirinə belə aid etmək olmaz. Məsələn, istər yaş, istərsə də yaradıcılq stajı yönündən gənc şairlərin çoxundan irəlidə olan Aqşin Yeniseyin son illər işıq üzü görən şeirləri göstərir ki, hətta ölümlə nəfəs-nəfəsə dəyib, geri dönməsi belə onun bədii düşüncəsində önəmli çevriliş yarada bilməyib. O özünün ənənəvi ateizmindən ən yaxşı halda tərəddüdlərlə dolu skeptisizm zolağına keçir, Qurani-Kərimə məxsus təbirlə desək, ürəyin möhürü laxlayır, amma qırılmır:

Süurun səhrasında azmış kor yolçu
Mən indi günahın cazibəsinə həsr olunmuş
qüssə və tövbə dolu bir şeirin son misrasıyam
Tanrının insana əlvidasıyam.

Allaha, metafizik dünyaduyumuna "əlvida" yox, "salam" deyənlərin durumu isə gəldikcə güclənir. Bu, sovet ateizmi və materializmini böyük itkilər bahasına dəf edən poetik düşüncəmizin ötən əsrin 60-cı illərindən sonra Füzuliyə daha bir qayıdışıdır. Gənclərin yaradıcılığında bu qayıdışın ən dürlü görüntüləri ilə üzləşirik. "Niyə yaranır bu minlər, milyonlar, sonda yarandığı BİRə dönürsə" deyən Elşad Ərşadoğlu Allah sevgisini başlıca mövzuya çevirən klassik sufi şeirinə söykənir, sadəcə, şeirlərini Füzuli kimi əruzda yazmır, Yunis Əmrə kimi hecada qoşur. Ölümlə dirim arasındakı fərqin aradan qalxdığı, məkan və zaman ölçülərinin itdiyi metafizik başlanğıca qayıdış Hədiyyə Şəfaqətin şeirlərində öz ifadəsini çağdaş forma və üslubda tapır:

Heyyy...
Zamansız!
Heyyy...
Məkansız!
Zərrə-zərrə işıq adam,
Səmaların qapısına
çatıb dayanmışıq, adam!
Bu yuxudan ayılmazlar...
Çaşıb
Oyanmışıq, adam...

Gəlin, bu misraları romantik şeirin tanrısı H.Cavidin "Yerə enməm də səma şairiyəm" və inqilabi romantik poeziyamızın patriarxı S.Vurğunun "Göylərə baxıram, qapısı bağlı" misraları ilə müqayisədə oxuyaq. Çünki Hədiyyənin şeirinin əsil anlamı məhz bu zaman üzə çıxır, aydın olur ki, özünün yüzillik letargiya yuxusuna son qoyan poeziyamız metafizik oyanış prosesi yaşayır, göylərin qapısı açılır, bədii sözümüz yenidən Cavid səmalarına üz tutur, ədəbiyyat yenidən əbədiyyət üfüqlərinə sarı boylanır.
"...Sənin üçün yola çıxmışam, Tanrıların savaşdığı oraya.. Troyaya" deyən Dilqəm Əhmədin düşüncə yolu daha çox tarixidir və o bu yolun antik-mifoloji dönəmindədir. Poeziyanın isə Elşadın monoteizmi, Diqəmin politeizmi və Hədiyyənin metafizikasından, ümumən hər hansı "izm" və "meta"dan daha çox, gözəllik önündəki heyrətə, bu heyrətin doğurduğu ruhsal işıqlanmaya dəxli var. Dilqəmin üst qatda Aşıq Ələsgərlə, bir köynək dərində Cavidlə, iki köynək dərində Nəsimi ilə, üç köynək dərində Füzuliilə səsləşən bu misralarında olduğu kimi:

tək tənha bir gecədə
tək tənha bir küçədə
çıxar ürəyini kibrit qutusundan
ulduzlara sürtüb də yandır
səhər günəşi utansın doğduğundan

Ruslan Dost Əlinin xəyal quşu isə qaçırılmış Ellada gözəli Yelenanın ardınca qoşan axey gəmilərinin yox, uşaqlıqda düzəltdiyi kağız gəmilərin başına dolanır. Amma hər iki halda xatırlama baş verir, hər iki halda bədii yaradıcılığın mahiyyəti ilə bağlı Aristotelin təqlid nəzəriyyəsi yox, Platonun xatırlama ideyası təsdiqlənir. Antik dahiyə görə, yazmaq xatırlamaqdır və bu xatirələrin diapazonu nəinki insan ömrünü, nəinki insanlığın tarixini çevrələyə bilər, əbədi ruhsal qata da keçə bilər və hətta keçməlidir, çünki bu, şeirin əsas missiyası, şairin başlıca görəvidir. Ruslanın poetik xatirələrinin diapazonu gənc şairin öz fərdi ömrü qədərdir:

Götürüb üstünə adımı yazdım,
bir arxa tulladım, getdi-gəlmədi-
Mənim uşaqlığım, ahh... uşaqlığım
kağız gəmilərdə batdı, gəlmədi...

"İndi xatirələrə toxunmaq onun yaş köynəyini elektrik xəttindən asmaq kimidir" deyən Aqşin Evrən də neoplatonik kimi çıxış edir – xatırlayır. Amma Aqşinin xatirələri "Hələ Benəzir Bhutto ölməmişdi - Şərq anasız qalmamışdı, mən anasız qalanda" misalında olduğu kimi, yaşıdlarından fərqlidir, ardıcıl yox, paraleldir, diaxron yox, sinxrondur. Aqşinin poetik dünyaduyumu üçün zaman dərinliyindən daha çox, məkan genişliyi səciyyəvidir. Onun baxış bucağından nəinki dünyanın Pakistan və Azərbaycan adlı iki ölkəsi, ümumən varlığın üç qatı – insan, dünya və kosmos sinxron vəhdətdədir. Dördüncü - metafizik qatdan isə bu poetik kosmosa mələklər... elə bilirsiniz "gəlir" deyəcəm, yox, yağış damlaları kimi tökülür. Çünki sevgiyə yerlər də, göylər də baş əyir və poeziya sevgi deməkdir:

Göy qurşağından asılmış yelləncəkdəyik:
Başını çiynimə söykəmisən;
Qolumu şərf kimi dolamışam boynuna;
Bizdən bir qədər aralıda oxu ətrafında fırlanır Yer kürəsi.
Asta-asta parfümlü külək əsir,
Pinqvinlər bu soyuqluqdan yorulub Günəşə sarı tələsir,
Buzlaqlar əriyib Afrikanın stəkanına dolur,
Çətirimizin üstünə balaca mələklər yağır...
Uşaqlar atomları gizlədirlər Marian çökəkliyində,
Ozon dəliyini örtürlər çərpələnglə.
...Nə müharibə var,
nə göz yaşı, nə də qəm.
Astaca pıçıldayıram sənə:
"Əzizim, dodağını gətir, söz deyəcəm..."

Fikir verirsinizmi, gənc şairin lirasından qopan səslər nə qədər incədir - "qulağını gətir" yox, "dodağını gətir", "öpəcəm" yox, "söz deyəcəm". Əslində, o söz deyilməyəcək, çünki sevgi sözün bitdiyi məqamdır. Elə bir məqam ki, orda aşiq məşuqa "sevirəm" demir, onu sadəcə sevir. Və elə bir məqam ki, şair sözü demir, sözü öpür. Füzulinin yonub-yonub cilaladığı, Ramiz Rövşənin tozunu aldığı sözü öpməkdən başqa Aqşinə nə qalır ki?
Ədəbi yaşıdlarının bir çoxundan fərqli Leyla Əliyevanın reallıq anlayışı daha konseptualdır. Onun şeirləri Azərbaycan insanının yüksək materiya haqda düşüncələrinin poetik ifadəsidir. Bu şeirlərdə metafizika klassik ruhi təkamül, yaxud çağdaş psixotexniki prosedurlar yoluyla varılacaq bir yer, əlçatmaz kosmik ərazi, antik tarixi məkan, bir sözlə, Tarkovskinin məşhur filmindəki kimi özəl zona deyil. O, gerçəkliyin formalarından sadəcə biridir. Metafizik məxluqlar bizimlə eyni məkanda, eyni zamanda mövcuddur. Onları doğmaları tərəfindən atılmış, mənəvi tənhalığa məhkum yetimxana cocuğu da görə bilər. Yetər ki, stalker olasan, yetər ki, ürəyin möhürlü olmasın:

Bu dərdli, bu uşaq baxışlarınla
Gəlmisən dünyaya, bil, sən təkliyə.
Kiçik əllərinlə sığal çəkirsən
Hər an yanındakı körpə mələyə.

Ulucay Akif özünü dünya ədəbiyyatı örnəkləri, bədii sözün tarixi ilə dialoqda qavrayır. Bu dialoqun iki zidd qütbü var - bir tərəfdə Dantenin xeyri təmsil edən ilahi gözəli Beatriçe, digər tərəfdə isə Edqar Allan Ponun şəri təmsil edən qara qarğası. Lakin bu antiuqütbləri birləşdirən bir cəhət var - hər ikisi insanın düzüb qoşduğu nağıl, hər ikisi yalandır. Gənc şair bu yalandan çıxış yolunu Allahın Adəmlə danışdığı ilkin dilə - haqq sözünə qayıtmaqda görür.Və batı ədəbiyyatına istinadlarına rəğmən, Ulucay sonucda sözə tapınan bir doğulu, ilkin dil təliminin yaradıcısı İsa Muğannanın ardıcılı kimi çıxış edir. O, Allahın sözünə qayıdır, bu isə elə onun özünə qayıtmaqdır, çünki"İncil"in də təsdiq etdiyi kimi "başlanğıcda Söz Allah idi":

İndi kimi günahkar saymalıyıq düşüb izə,
Lənətləməliyik eramızdan əvvəl neçənci min ili?
Görəsən, kim etdi bu qəddarlığı bizə,
Görəsən, kim yaratdı ikinci dili?

Xatirə Nurgülün şeirlərini oxuyanda isə bu qərara gəlirsən ki, hər yerdən sıxışdırılan həmin o ilk dili tarixi dərinliklər, kosmik ənginliklər, metafizik sonsuzluqlarda axtarmaq lazım deyil. Xatirənin urbanistik mühitdə sıxılan mifoloji xatirələrində bu dilin məkanı dilsiz təbiət, zamanı əbədi indi, biliciləri uşaqlar və şairlərdir. Bu, nə Genonun siryani dili, nə Marrın telepatik dili, nə də Muğannanın odər dilidir. Bu dilə hətta Allahın özü belə qarışmır. Poeziya bu dilin son sığınacağıdır deməklə də iş bitmir. Poeziya elə bu dilin özüdür ki var. Elə bir dil ki onunla bir andaca həm hər şeyi deyir, həm də heç nə demirsən:

Ya da üzüyuxarı uzanasan
mərkəzi küçələrin birində
Seyr edərək ulduzları.
Bir az şair olasan,
bir az uşaq.
Birdən
götürüb göyün gözəgörünməz qapağını
dağıdasan ulduzları aşağı...

Birdən... hə, əsl poeziya əvvəlcədən düşünülmüş əqli sxemdən yox, ya şüuraltı, ya da şüurüstünün yaradıcı prosesə verdiyi intuitiv impulsdan, müdrik uşaqlıqdan, ağıllı dəlilikdən, şairin özü üçün də sonacan anlaşılmayan gözlənilməzlikdən, bir sözlə, bu "birdən"dən başlanır. Elə bil ki, birdən qaranlıq otaqda elektrik düyməsini kimsə basır və hər şey bir andaca işıqlanır. Xatirənin bu şeiri də ulduzlu bir gecənin şair qəlbində yaratdığı qəfil nurlanmadan doğulub.

İkinci hissə: Vətən

"Görəsən, kim yaratdı ikinci dili?" Dünyanın sonunucu şairlərindən olan Ulucayın bu sorğusuna dünyanın birinci şairi Homerin cavabı belədir – savaş almasını ortaya atan, araya nifaq salan allahlar olub. Amma ölməzlərin savaşdan məqsədi sadəcə ölüm deyil, onlar bir şeyi öldürürlər ki, digərini doğursunlar. Savaş ölüm-dirim deməkdir. 90-lardan sonra ədəbiyyata gələnlər də Qarabağ savaşından doğulublar. O dərəcədəki Feyziyyə hətta öz həyatının intim sevgi məqamlarını belə Qarabağ savaşıyla anoloji müsətvidə dərk edir:

Qarabağı erməniyə uduzan sayaq
uduzdun məni.
Köçkünlər harada, necə
nələri qoyub gəldiklərini
unutduqları qədər dəhşətli idi
məni unutmağın.
Mənim üçün hər gün
şəhid xatirələrin anım gecəsidir.
Mənimçün hər yer Qarabağ,
hər yol döyüş küçəsidir.

"Gülləylə giliz ayrılığıdı bizimki, yəni böyük ehtimalla ölüm deməkdir", yaxud "unutmaq adam şaqqalamaq deməkdir" misallarında olduğu kimi orijinal bədii manerası, sərt intonasiyası ilə seçilən Fəridə Məmmədovanın şeirləri isə göstərir ki, birincisi, Feyziyyə bu məsələdə istisna deyil, ikincisi isə savaş yeni yaranmaqda olan poetik qəhrəmanın artıq çölündə yox, içində gedir. Savaş onun bədii yaşam tərzi, psixoloji mövcudluq üsulu, güllə səsləri onun ürək döyüntüləridir:

erməni snayperindən yayınmaq üçün
pilləkənləri qaça-qaça qalxırlar
orda yaşamırlar – gülləylə yarışırlar
mən də şəhərdə belə keçirəm küçələrdən
xatirələrdən yayınım deyə...

Klassik ədəbiyyat ənənələri üstündə formalaşan, şeirlərini daha çox əruzda yazan Əvəz Qurbanlının marş ritmi üstə köklənən savaş şeirində isə ədəbiyyatımızın az qala unutduğu romantik vətənpərvərlik çağırışları səslənir. Diqqət edirsinizsə, biz məhz səslənir dedik, çünki ekzistensialistlərin diliylə desək, hər kəsin subyektiv zamanı var və Əvəzin daxili zamanında sözün səsi hələ batmayıb.

Odur! Üçrəngli Vətən bayrağı qalxıb havaya,
Ruhumu orda şəhid ruhları səslər davaya.
Yetər artıq! Bu yolu burda dayandırmalıyıq,
Vətən uğrunda Savaş məşəli yandırmalıyıq!

Əvəz sözün ön cəbhəsindədir, bir də var sözün arxa cəbhəsi. Əvəz idealdan danışır, sözün arxa cəbhəsinin təmsilçilərinin şeirləri isə realı göstərir. Sözün arxa cəbhəsinin əsas çoğrafi ünvanı şəhidlər xiyabanı, əsas mənəvi ünvanı savaşda ərini itirmiş qadınların, nişanlısını itirmiş qızların, atasını itirmiş cocuqların ürəyidir. Bu gənclərin gözündə savaş Emin Pirinin həzin notlar üstündə köklənmiş aşağıdakı şeirində olduğu kimi güzəran sorunları içində keçən uşaqlıq xatirələri deməkdir:

...ayaqqabım yırtılardı
böyüyəndə ayağım.
Ayağınız böyüməsin deyə
dua etmisinizmi heç?!
...Kişilər ağlamaz deyən anam
yerimə özü ağlardı.
Göydən üç alma düşməzdi nağıllarında,
deməzdi bunu anam -
birdən ürəyimiz alma istəyər.

Ramil Əhməd isə birbaşa müharibədən doğulan uşaqların taleyindən yazır:

Hər şəhid bir ananın ümidiydi,
məryəm qızların toppuş cocuqlarının atasıydı...
Hər evdə böyüdülmüş bir əsgər şəkli qaldı
və qızlar bu şəkillərə baxıb doğdular...
Bu şəkil cocuqlar öz atalarının ögey balalarıydı...
Çağdaş şairlər savaşa münasibətdə sovet klassiklərindən fərqlənirlər. Özü də bu, müasir şeirin həzin

intonasiyası, sakit tonu, aşağı temporitmi və tipik sovet şeirinin patetik ruhu, tribun xarakteri arasındakı fərqlə bitmir. Daha ciddi fərq ən genəl yaşam fəlsəfəsindədir. Əgər S.Vurğun özünün müharibədən sonra yazdığı ünlü şeirlərindən birində "Ömrün kitabını tamamlamağa çox da can atmasın əlimdə qələm, mən tələsmirəm" deyirdisə, kosmos və internet erasının, savaş və terror əsrinin təmsilçisi Fərid Hüseyn bir qiyamət vahiməsi, bir esxatoloji təlaşla bunun tam əksini yazır:

Tələsik yaşamaq lazımdır -
Ölüm vaxtını irəli çəkiblər,
əcəl saatını dəyişdiriblər...

Uşaqları tez böyütməli
Əmzikləri əlüstü tullamalıyıq,
yoxsa bombaları taykeş geydirəcəklər gül ayaqlara...

Amma çağdaşımızı sovet klassikası ilə bağlayan amil də var - özünü bütün planetin vətəndaşı kimi hiss etmək. Özü də bu bağlantının özülündə Marksın "Bütün ölkələrin proletarları, birləşin" şüarı, Ejen Potyenin "İnternasional" himni, Trotskinin permanent inqilab ideyası, bir sözlə, kommunist əqidəsi yox, Allah sevgisi durur. Allah məsələsi gəncləri 60-cılar, özəlliklə də Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən və Vaqif Bayatlı Odər üçlüyü ilə bağlayır. Ədəbiyyatımızın bir-birinə daban-dabana zidd olan iki dönəmi – ötən əsrin 20-50-ci illərin tipik sosializmi və 60-cı illərin individualizmi iyirmi birinci əsrin şairi Alik Əlioğlunun şeirində belə barışır:

Biz sevgisiz ölürük...
Mən bütünlüklə atılmış körpələrəm,
Afrikada ac qalan uşaqlaram,
nadan övlad böyütmüş
kədərli qocalaram,
peşman olmuş fahişlərəm...

Elə istəyirəm ki, yekə bir adam,
lap yekə, ev boyda nəhəng bir adam
bizim hamımızı bağrına bassın
desin ki, ağlamayın,
gəldim, Allaham!

Barış həmişə Allaha sevgiyə dayanır, çünki Allah bütün yaratdıqalrını özündə birləşdirən vəhdət vadisidir. Füzuli də özünün türkcə qəzəllər divanının bismllahında "vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir" deyirdi. Beləcə, Alikin şeirində təkcə sovet klassikası ilə 60-cı illər poeziyası yox, çağdaş şeirlə ilahi sevgi üstündə qərarlaşan Füzuli dünyagörüşü də bir araya gəlir. Damla dəryanı əks etdirdiyi kimi, gənc şairin şeiri bütün bu barışların görüş yerinə çevrilir. Amma Füzuli şeirinin lirik qəhrəmanından fərqli olaraq, Alikin qəhrəmanı Allahın yanına ucala bilmir. Qoy olsun, əvəzində Allahın özünün insanın yanına enməsi ehtimalı yaranır.

Üçüncü hissə: İnsan

İnsan kimdir? Bədii kimlik vəsiqəsi verən poeziyanın bu sorğuya cavabı "asan xidmət" idarələrindən qat-qat çətindir, çünki sənət bir şey, sənəd başqa şeydir. Gənc şairlərimizin insan haqda düşüncələri isə öz rəngarəngliyi ilə xüsusi seçilir və bu, məntiqidir. Onlar qapalı sovet cəmiyyəti yox, açıq toplum təmsilçiləri, suveren bir ölkənin vətəndaşlarıdır. 90-lardan sonra bədii fikrin sosrealizmin monopoliyasından çıxması, dürlü bədii yaradıcılıq metodlarının yaranması bu suverenliklə birbaşa bağlıdır. Amma...
Nicat Məmmədov insan haqqında modernsit, Qismət isə həm də bir az postmodernistcəsinə yazır. Nicatın şeirləri mənə Ceyms Coysun dünya bədii fikrinin qəlizlik etalonu olan ünlü "Uliss" romanından da mürəkkəb gəlir və bu barədə söz açmağa yetənəyim yetmədiyini etiraf edirəm. Bu işi gələcəyin araşdırmaçılarının öhdəsinə buraxaq. Qismət isə həm özünün, həm də yöndaşlarının şeirlərinə ən dəqiq qiyməti özü verir.

İndi hər şey second hand-di.
Məsələn, televizor güzgüdən,
çilçıraq günəşdən plagiatdı.
Qarışıq pizza,
mix musiqi,
Yığma komanda əsridi,
İndi hamı bir-birinin təkrarı,
həm də əslidi.

Doğrudan da, şeirimizin bu qanadının əksər təmsilçilərinin yazıları azca oxu təcrübəsi olan adama hardansa, kimdənsə edilən tərcüməni, nəyinsə təkrarını xatırladır. Yəqin bu üzdən onların şeirlərinin musiqisi olmur. Bəzən bu musiqi olsa belə, artıq məlum bir mahnının bir az fərqli oranjimanı təsiri bağışlayır. Amma poeziya başqasının kitabından yox, varlıq kitabının özündən tərcümə, şair isə Allahın tərcüməçisi deyilmi? Və görəsən, eynən Dostoyevskinin İvanı kimi "Allah yoxdur, hər şeyə icazə var" deyən postmodernizm terminini bir qalxan kimi başına çəkmək bütün bu plagiatlara, təkrarlara... haqq qazandırırmı? Axı, postmodernist olub, orijinal olmağın da örnəkləri var. Bu baxımdan uzağa gedib, rus şairi D.Priqovdan danışmayacaq, çağdaş şeirimizdən Həmid Herisçini yada salacam:

Anam gəlsin o dünyadan,
məni əzizləsin,
külqabımı təzmiləsin.

Arzuya bax, dostum!... O dünyada bu dünyaya adam çağırmaq kimi mümkünsüz xülyaya düşəsən, özü də ən müqəddəs varlıq olan ananı çağırasan. Nə üçün? Külqabını təmizləmək üçün! Postmodernzim elə budur - problemin çözümsüz dərəcədə böyüklüyü (o dünyadan bu dünyaya gəlmək) ilə arzunun kiçikliyi (külqabının təmizlənməsi) arasındakı təzad, özü də situasiyanın bütün kədərinə baxmayaraq, gülüş doğuran təzad. Üstəlik də şairin guya bütün bunlardan xəbəri yoxuymuş kimi arifanə təcahül (təcahüli-arifanə) üsulunu kullanması - özünü bilməzliyə qoyması, anası üçün ağlayan uşaq kimi sədalöhvlük göstərməsi. Və postmodernist əhvali-ruhiyyəsinə baxamayaq, bütün bunlar dünaynın bütün şairləri arasında yalnız müəllifə - Həmid Herisçiyə məxsusdur.
Cağdaş poeziyada insanın özünüdərki və azadlıq istəyinin daha bir təzahürü feminizmdir. Bu, özgürlük dönəmində qadın emansipasiyasının öz pikinə çatmasıilə birbaşa bağlıdır. Amma öncələrdən fərqli qadın haqlarını savunanlar kişilər yox, artıq xanımlar özləridir. Xanımların şeir yaradıcılığı ilə tanışlıq milli poeziyamız tarixində ilk dəfə qadınların kişiləri üstələyə biləcəyi ehtimalı doğurur və istər-istəməz, bəlkə, Böyük Ana Erası başalyır fikrinə düşürsən. Hətta möhtəşəm Hillarinin prezident seçkilərində çoxbilmiş Trampa uduzması belə bu fikrə önəmli xələl gətirə bilmir.
Qadını kişinin qabırğası elan edən minillik mental ənənələrlə barışmayan, qəlbin istəyini sosial qadağalara qarşı qoyan, batı ilə doğu arasında qalan fərdiyyətçi Azərbaycan qadını feminist ruhlu şeirin əsas qəhrəmanıdır. Məsələn, Özünə Nənə təxəllüsü götürməsinə baxmayaraq Leyla Nənənin poetik qəhrəmanı nənəsi kimi ölmək, anası kimi yaşamaq istəmir. Onun şeirlərindəki qrafik vizuallıq sənətdə şairi sıxan qaydalara, antiestetik, naturalist ruh isə həyatda qadını sıxan qanunlara ironiyanın ifadəsidir. Baxın, Natəvan "o zülfi-yar tək xoşbu bənövşə" deyə məşuq saçlarının qoxusunu bənövşəyə təşbeh etməklə kişini başa çıxarırdısa, Leyla sevgilsinin qoxusunu corab iyinə bənzətməklə kişini ayağa salır:

Adam corabının qoxusuyla necə doğmalaşarsa-
tək olar, kefsiz olar,
elə evə gəldiyi kimi də corablarıyla yatarsa günlərlə
bax, elə doğmalaşmışdın mənə
corablarım kimi...

Aysel Novruzun sevgisiz həyatın bozluğuna sətiraltı ironiya ilə dolu şeiri isə göstərir ki, çağdaş qadının ən böyük arzusu azadlıq və bu azadlığın gətirəcəyi xoşbəxtlikdir:

Qadın evə gəldi,
çantasından çoxlu iş,
yorğunluq,
səbəbsiz kədər,
boş ürək çıxardı
qoydu masaya.
Sonra bişməmiş yeməyi,
oğlunun ağrıyan boğazını qoydu.
Bir azdan
bütün bunlardan bir sabah hazırlamalıydı:
ümidli,
işıqlı,
xoşbəxt bir sabah.

Bəli, xanımlar ən çox sevgi(sizlik!)dən yazırlar: Elnaz Eyvazlı və Rəbiqə Nazimqızı tənhalığa məhkum qadının ağrılarını poetik registrasiyadan keçirir; Moskvada yaşayan Nilufər Şıxlının qəhrəmanı isə, əksinə, bu tənhalığı özü arzulayır, amma sevgilisi ilə birlikdə, gözdən-qulaqdan uzaq, idillik bir adada və bu arzu onun Azərbaycanda yaşamadığını bilmək üçün oxucuya kifayət edir; milli şeirin Safosu, Silviya Platı, ən azı Vera Pavlovası olmaq iddiasında bulunan, freydist ladlarda gəzişmələri sevən Sevinc Elsevər sevginin erotik, instinktiv-fizioloji yönlərini daha çox qabardır. Sevincin qəhrəmanının erotizmi bəzən aşırı sınırlara varır, o, hətta şəhid olmuş kişiyə də qəhrəmanlığına görə yox, yaraşığına görə - erotik baxımdan dəyər verir:

Cəbhədə öldürülən
kişilərin arasından
birinin şəkli üzərində
saxladı barmağını
dırnağı qırmızı boyalı qadın
"Nə qəşəng oğlanı öldürüblər!", - dedi.

"Erkəklər", "Qadın peyğəmbər", "Doğulacaq qadın", "Qadınların kitabı", "Kişilərin kitabı"... Aysel Əlizadənin bu şeir, nəsr və tərcümə kitablarının təkcə elə adları göstərir ki, bədii ədəbiyyatda qadın mövzusu onun düşüncəsində özünün sadəcə bədii yox, həm də nəzəri-ideoloji dərkinə çatır, açıq-aşkar feminzm şəkli alır. Gələcək ardıcıllarına poetik vəsiyyətnaməsindən isə görünür ki, Aysel özü də özünü çağdaş Azərbaycan feminizminin bayraqdarlarından biri kimi qavrayır:

Məndən sonra doğulacaq qadın,
ruhumu vəsiyyət edirəm sənə...
Gələn bütün kişiləri,
şeirlərimi,
bir də sevgimi vəsiyyət edirəm.

Ah, zavallı kişilər!.. Bütün zahiri fərqlərinə baxmayaraq, bu yazarları birləşdirən bir məqam var – onlar hamısı qadından yazır və hamısı qadın kimi yazır. Könül Arif isə iki yöndən digərlərindən seçilir: birincisi, onun şeirlərində süur axını prosesini Valexa sayağı vermək cəhdinə qədər modernsit forma axtarışları var; ikincisi, onun möminə qəhrəmanı sevdiyi kişinin (Lorkanın!) özünün yox, sözünün saçlarını tumarlayır:

Qadın ömrünün
ər dodaqlarından yorulub uzaqlaşan,
oğul alnını öpən,
qız saçlarını hörən yaşlarındayam...
Mənimsə əllərim
hələ də Uzaq Qərb limonluğunda
Sizin gur saçlarınızda dolaşıb-qalıb,
yoldaş Lorka.

Bu, hətta Marina Svetayevanın sevdiyi zabitin atının yalını tumarlaması da deyil. Marinadan fərqli Könülün sığal-tumarında cismanilik alt qatlara qovulub, sənətə sublimasiya olunub. Sənətin isə son ünvanı Allahdır. Beləcə, Lorkanın saçlarını tumarlayan əllər indi Allaha açılır. Çünki Lorka da, Allah da sözdür, biri bədii, digəri ilahi söz, biri "yalan", digəri həqiqi söz:

And olsun axşamçağına,
ikindi vaxtına, əsr namazına, zamana və ya
peyğəmbərin əsrinə ki,
mən idim o sübh çağı səmada!
Gecədən doğan Günəş kimi!
Gözlərimin yaşıyla yudum Qədr gecəsini...

Şeir haqqa gəlir və poeziyamızın sözün həqiqətinə gəlməsi birinci dəfə deyil. Amma ilk dəfədir ki, poeziya bu həqiqətə Quranın müqəddəs ahəngi, ilahi əda, səmavi ton, bir sözlə, Allahın özünün hökmürəvan danışıq manerası ilə gəlir. Bu nə "Dədə Qorqud" ritmi, nə əruz, nə heca, nə ritmik sərbəst, nə də ənənəvi verlibrdır. Bu, Puşkinin Qurana yazdığı ünlü nəzirələr, Buninin Quran mövzusunda yazdığı silsilə şeirlər və V.B.Odərin poetik dualarının da ritmi deyil. Bu, məhz Quranın səmavi üslubu üçün səciyyəvi olan səc ritmidir. İnsan Allaha, bədii söz ilahi sözə səmavi ritm üstündə qovuşur. Qədr gecəsinin göz yaşları da bu vüsalın şövqindən tökülür.
Göz yaşları dilin yox, ürəyin sözüdür. Bu elə Ulucayın axtardığı həmin ilk dildir. Arzu Hüseyn o dillə yazmasa da, o dilin məntiqi ilə düşünür. Xatirə Nurgül o dili təbiətin səssizliyi, Aqşin Evrən insan nitqindən imtinada görür. Könüldə o dil dilə gəlir. Könül onu yaradılanda yox, Yaradanda tapır. O, hamının əvəzindən tövbə yaşları tökərək, birbaşa bulağın gözünə əyilir. O, Allahın ən çox göz yaşlarına inandığına inanır.
Gəlin, biz də inanaq...