Təyyar Salamoğlu
“QARANLIQ DÜNYA” PROBLEMİ VƏ MİRZƏ CƏLİLİN NƏSR QƏHRƏMANLARI
Mirzə Cəlil ideallarını dövrümüzdə həyata keçirməyin ən yaxşı üsulu onun fasiləsiz tədqiqi, tədrisi, nəşri və səhnəyə qoyulmasıdır...
Yaşar Qarayev. 1994-cü il
Fikrimizcə, Cəlil Məmmədquluzadənin mükəmməl elmi tərcümeyi-halı yazılmalı, bədii-pub-lisist irsi yenidən, milli mövqedən təhlil edilibaraşdırılmalıdır... Bizə görə, elmi və mədəni mühitimizin MİRZƏ CƏLİL dövrünün yeni mərhələsi başlanır.
İsa Həbibbəyli. 1997-ci il
Cəlil Məmmədquluzadə və Mirzə Ələkbər Sabirin, Sabir satira məktəbinin nümayəndələrinin, bütövlükdə isə “Molla Nəsrəddin”çi sənətkarların yaradıcılığı Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığında milli realizmin tam yeni bir keyfiyyət mərhələsi və tipoloji cəhətdən əvvəlki mərhələlərdən köklü şəkildə fərqlənən realizm tipi - tənqidi realizm mərhələsi və tipi kimi fərqləndirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin Sabir və Mirzə Cəlil yaradıcılığında yeni bir mərhələyə qədəm qoyması, həyat həqiqətlərinin estetik ifadəsi baxımından fərqli tipoloji
xüsusiyyətlər kəsb etməsi elmi həqiqət kimi bu gün də öz qüvvəsində qalır.
Lakin bu realizmin sırf tənqidi səciyyə daşıması, gerçəkliyin ancaq və ancaq inkar pafosu ilə bədii ifadəsinə çevrilməsi, onun estetikasının sözün bütün mənalarında “tənqidilik”ə müncər edilməsi mübahisə doğurur, birmənalı elmi həqiqət kimi qəbul oluna bilmir.
Zamanın həqiqətlərinin estetik ifadəsinə tarixilik prizmasından yanaşanda tənqidi realistlərin yaradıcılığına verilən elmi yozumlarda kifayət qədər və həm də əsaslı suallar doğuran məsələlər ortaya çıxır.
Məhz bu cəhət müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı qarşısında XX əsr Azərbaycan realistlərinin yaradıcılığına müstəqillik dövrünün elmi düşüncəsi ilə yanaşmağı zəruri və aktual edir. Metodoloji yanaşmanın dəqiqliyini təmin etmək üçün həm tənqidi realizmin estetik, həm də ədəbiyyatşünaslığın elmi həqiqətlərinə tarixi gerçəkliyin reallıqları prizmasından yanaşmaq vacib şərtə çevrilir. Ona görə ki, sovet rejiminin ideoloji prinsiplərilə yüklənən ədəbiyyatşünaslığın özündən əvvəlki zamana - Azərbaycan xalqının keçib gəldiyi tarixi inkişaf yoluna, o cümlədən XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərinə münasibəti tendensiyalı olmuşdur. Çox vaxt keçib gəldiyi tarixi yolun uğurları yox, bu yolda müşahidə olunan qüsurlu hallar xalqın tarixi xarakterinin və taleyinin əsas cəhətləri kimi ümumiləşdirilmiş və qat-qat artıq şişirdilmişdir. Xalq kütləsinin savadsızlığı nadanlıq, cəhalət və avamlıq, dinə inam fanatizm kimi qələmə verilmiş, milli ictimai təfəkkürdə başlanan yeniləşmə hərəkatına, feodalizmdən kapitalizmə keçid dövründə milli tərəqqi uğrunda mübarizə proseslərində əldə olunan uğurlu fəaliyyətə, milli ideoloqların yetişməsinə, onların milli intibah uğrunda mübarizələrinə, son nə-
ticədə Azərbaycan xalqının öz müstəqil dövlətini qurmağa nail olmasına bilərəkdən göz yumulmuş, inkarçı tendensiya ilə xalqın tarixi keçmişi aşağılanmışdır.
“Qaranlıq dünya”nın qaranlıq problemləri
Bu qaranlıq - patriarxal feodal cəmiyyətinin cəhalət, mövhumat, nadanlıq və əsarət dünyası idi” (Cəlil Məmmədquluzadə (Məqalələr və xatirələr məcmuəsi). Bakı. Azərb. SSR EA nəşr., 1967, s.120).
Həbibulla Səmədzadə, professor Əli Sultanlı və bir çox digər tədqiqatçılar da C.Məmmədquluzadənin əsərlərində yer alan zamana və mühitə “Xatiratım” memuarına istinadən nüfuz etmişlər.
Beləliklə, əsasən “Xatiratım”dan start götürən “zülmət və cəhalət dünyası” tendensiyası bir tədqiqatçının yaradıcılığından o birinə keçərək, bütövlükdə sovet dövründə Mirzə Cəlil yaradıcılığı haqqında yazan tədqiqatçıların, demək olar ki, hamısının əsərində bu və ya digər dərəcədə yer almış, sənətkarın yaradıcılığını əsərlərini təhlil və qiymətləndirmənin açarına çevrilmişdir.
Məsələnin bu tərəfi sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığında AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Mirəhmədovun da diqqətini çəkmişdir. O yazırdı: “Məmmədquluzadə haqqında yazanlar çox doğru olaraq onun uşaqlıq illərinə və pərvəriş tapdığı mühitə böyük fikir verib, xatiratının bir yerini tez-tez misal gətirirlər: “Gözümü ömrümdə birinci dəfə açan kimi dünyanı qaranlıq görmüşəm” (Ə.Mirəhmədov.
Azərbaycan Molla Nəsrəddini. Bakı. Yazıçı, 1980, s.6). “Qaranlıq dünya” problemi ilə bağlı sələflərinin mövqeyini təsdiq və inkişaf etdirən Ə.Mirəhmədov da hesab edir ki, “bu sözlər bizi maraqlandıran dövrü başa düşmək üçün ən yaxşı bir açardır”. Mirzə Cəlilin “Xatiratım” əsərində təsvir edilən “qaranlıq dünya”nın ideya başlanğıcı şəklində sovet ədəbiyyatşünaslığına sürətli nüfuzunun arxasında dayanan əsas amil nə idi?
Fikrimizcə, “Xatiratım”da önə çəkilən “qaranlıq dünya” ideyası ideologiyanın milli keçmişlərə verdiyi “zəhərli katorqa həyatı” (M.Qorki) xarakteristikası ilə tam üst-üstə düşürdü. Mirzə Cəlil yaradıcılığında bu cəhətin qabardılması onun təsvir, təhlil obyektinə çevirdiyi zamanla müqayisədə sovet dövrünün və cəmiyyətinin üstünlüklərini, “zülmət dünyası” ilə müqayisədə işıqlı bir dünyanın qurulması haqqında həqiqətləri ictimai şüura yeritmək üçün əlverişli təbliğata
imkan yaradırdı.
Bəs, böyük sənətkarın “Xatiratım”da tarixi milli varlığı bu cür səciyyələndirməsinin, yol verdiyi ifratın kökündə, mahiyyətində nə dayanırdı?
Mirzə Cəlilin içindən çıxdığı tarixi varlığı büsbütün cəhalət və zülmət səltənəti kimi xarakterizə etməsinin ictimai-siyasi səbəbləri nədir? Yaxşı cəhətdir ki, müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslığında bu məsələ konsepsiya şəklində qoyulmuşdur. Akademik İ.Həbibbəyli “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” kitabında (1997) “qaranlıq dünya” probleminə obyektiv elmi həll verməklə, sözün həqiqi mənasinda, Mirzə Cəlilşünaslığın yeni bir mərhələsinin əsasını qoymuş və bizə dahi sənətkarın həyatına, mühitinə və yaradıcılığına metodoloji yanaşmanın “açarını” vermişdir. İ.Həbibbəyli yazır: “Lakin, təəssüf ki, bu məqamda elmdə hakim olan keçmiş tarixə birtərəfli münasibət metodu həmin mühiti lazımi səviyyədə təhlil edib, obyektiv qiymətləndirməyə müəyyən dərəcədə mane olmuşdur. C.Məmmədquluzadənin özünün də göstərilən mərhələni “gözümü ömrümdə birinci dəfə açan kimi dünyanı qaranlıq görmüşəm” səviyyəsində təqdim etməsi elmi təhlilin onsuz da birtərəfli olan görkəminə tünd rənglər əlavə etməyə şərait yaratmışdır... Əslində isə, təkcə C.Məmmədquluzadəyə məxsus tündməcaz kəlamlarda yox, tədqiqatçıların qiymətlərində də satirik mübaliğə vardır və “burada həqiqətin payı mübaliğənin payından” nəinki çox, hətta xeyli dərəcədə azdır”. Bu, məsələyə doğru yanaşmadır. Mütləq və ilk növbədə, bu barədə düşünmək lazımdır.
“Xatiratım” memuarı 1926-cı ildə yazılmışdır. 20-ci illərin sonları sovet rejiminin nəinki ictimai-siyasi, hətta ədəbi-mədəni sahələrdə də öz həqiqisimasını büruzə verməyə başladığı, ədəbiyyat üzərində nəzarəti günü-gündən artırmağa nail olduğu, ədəbi-mədəni sahədə də proletar ideologiyasını hakim ideologiyaya çevirmək istiqamətində atılan ciddi addımları ilə yadda qalır.
İ.Həbibbəyli yazır: “Həyatının şübhə və sarsıntılı mərhələsi sayılan bu illərdə Cəlil Məmmədquluzadənin əhvalında “yorğunluq və bezginlik” müşahidə olunmuşdur. O, tez-tez xəstələnmiş, narahatlıqlar keçirmişdir” (İ.Həbibbəyli. Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik. Bakı. Nurlan. 2007. s.48). İ.Həbibbəyli tarixi gerçəklik haqqında obyektiv təsəvvür yaratmaq üçün belə bir fakta da diqqət çəkir ki, 20-ci illərin sonlarında “məcmuəni (“Molla Nəsrəddin”i - T.S.) Mübariz Allahsızlar İttifaqının orqanına çevirmək haqqında qəbul edilmiş anlaşılmaz qərar baş redaktoru dərindən sarsıtmışdır”.
O, öz tədqiqatlarında dahi sənətkarın həyatının son illərində ağır sosial-siyasi durum və psixoloji gərginlik şəraitində yaşaması və “ömrünün son dövründə soyuq qış günlərində əlyazmalarını sobaya ataraq yandırması”na gətirib çıxaran halları açıqlayan çoxsaylı faktlar təqdim edir.
Bu faktlar 20-ci illərin ortalarından sonra Mirzə Cəlilin dünyagörüşündəki demokratizmdən geri çəkilmək məcburiyyətində qaldığını (bütün digər həmkarlarıkimi), sovet rejiminin ideoloji basqısı altında “öz işini ateizm sahəsində gücləndirmək”ə istiqamətləndirdiyini sübut edirsə, bu məgər “Xatiratım”da qoyulan bir çox məsələlərin mövcud rejimin ideoloji məqsədlərinə hesablandığını düşünməyə ciddi əsas vermirmi? Şübhəsiz ki, verir. Əgər müsəlmanın dini inancına kinayə ilə yanaşırdısa, yaxud şəriət qanunlarını “zülmət səltənəti”nə aparan yol kimi təsəvvür edirdisə, o zaman böyük ədib məcmuəni ”Mübariz Allahsızlar İttifaqının orqanına çevirmək” qərarından (Geniş bax: İ. Həbibbəyli. Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri. Səh. 392-407) niyə sarsılırdı?
Sovet rejimi dövründə idealları daşa dəyib çiliklənən, geniş dünyagörüşünə malik ədibin “Sizi deyib gəlmişəm” deyib üz tutduğu və son nəticədə “millətlər içində öz imzası”nı (M.Hadi) təsdiq edəcəyinə inandığı millətin tarixi varlığını büsbütün “qaranlıq və cəhalət dünyası” kimi təsəvvür etməsi məntiqi cəhətdən sadəcə olaraq mümkün deyil, axı.
Paradoks nədədir?
“Gözümü açanda dünyanı qaranlıq görmüşəm” deyən ədibin yaşadığı dünya həqiqətənmi zülmətin bir parçası idi?
Maraqlıdır ki, sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığının özündə də “Xatiratım”da qoyulan “qaranlıq dünya” problemində Mirzə Cəlilin mübaliğəyə yol verməsi etiraf olunmuşdur. Ə.Mirəhmədov yazırdı: “...Məmmədquluzadə bununla kifayətlənməyib, dövrünün mənzərəsini çəkərkən “qaranlıq dünya”dan əlavə “qaranlıq əsr”,“qara günlər” kimi təşbihlər də işlədir.
Bəlkə, bu təşbihlər satirik mübaliğədən əmələ gəlmişdir? Bəli, qismən elədir.” (Göstərilən əsəri. s.6). “Amma burada həqiqətin payı mübaliğənin payından çoxdur” qənaətinə gələn alim həqiqətin payını əsaslandıran bəzi tarixi faktları diqqətə çəkməklə bərabər, “mübaliğənin payı”nı göstərən əsaslı arqumentlərdən də yan keçə bilməmişdir. Məsələyə elmi obyektivliklə yanaşmağa çalışan görkəmli alim yazırdı: “Hərçənd Məmmədquluzadənin uşaqlıq və ilk gənclik çağlarında onun vətəninin ictimai, sosial, iqtisadi və mənəvi həyatında bir sıra yeniliklər, tərəqqi əlamətləri vardı, Azərbaycan ümumrusiya bazarına qoşulur və ictimai əmək bölgüsünə cəlb olunurdu; kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı, ləng də olsa, artırdı; çarizmin müstəmləkə siyasətinə, yerli hakimlərin zülm və özbaşınalığına baxmayaraq, Azərbaycan xalqı öz qoynunda vətəni irəli aparmaq üşün çarpışan yeni fədakar oğullar yetirirdi; ədibin doğma yurdu Naxçıvanın özündə də yenilik və tərəqqi əlamətləri yox deyildi”. (Göstərilən əsəri. s. 36). XIX əsrin ikinci yarısının Azərbaycan tarixində özünə yer alan və milli varlığın müstəmləkəçi rejimə müqavimətindən güc alan sənayedə kapitalist münasibətlərinin təşəkkülü, Azərbaycan kəndində
kəndlinin feodaldan asılılığının əsaslarını sarsıdan “Kənd cəmiyyətləri haqqında qanun”un (1865) verilməsi, sahibkar kəndliləri feodal asılılığından azad edən 1870-ci il 14 may “Əsasnamə”sinin qəbulu, müstəmləkəçi xarakterinə və yarımçıq təsir bağışlamasına rəğmən, verilən qanunların Azərbaycan kəndində kapitalist münasibətlərinin inkişafına təkan verməsi, buna uyğun olaraq kəndli təbəqələşməsi prosesinin sürətlənməsi, nəticədə, sosial təbəqələr arasında ziddiyyətlərin meydana çıxması, müstəmləkəçi rejimin bu proseslərə rəvacverməkdə maraqlılığı və s. kimi tarixi həqiqətlər XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan kəndində durğunluq və ətalətin yox, zamanına görə tam mütərəqqi proseslərin baş verdiyini göstərirdi.
XIX əsrin son rübündə Bakıda, həmçinin Azərbaycanın əksər qəzalarında şəhər və kəndlərdə yeni tipli məktəblər açılır, yeni tipli məktəb hərəkatının öncülləri, Rusiyada və xarici ölkələrdə təhsil alıb qayıtmış, məktəb və maarif hərəkatının kütləviləşməsinə rəvac verən ziyalıların sayı durmadan artmaqda idi.
Bədii istedadının gücü və tipi Mirzə Cəlili həyata doğru çəkir, həyati müşahidələrini ümumiləşdirərək ədəbiyyata gətirməyə sövq edirdi. Bir yazıçı kimi onun özünəməxsusluğunu səciyyələndirərkən dövrünün tənqidi məhz bu cəhətləri xüsusi vurğulamışdı. F.Köçərli yazırdı: “Hər şeydən görünür ki, müəllif öz xalqının həyatını və dünyagörüşünü yaxşı bilir və incə müşahidə qabiliyyətinə malikdir” (s.5). F.Köçərlinin bu tipli sərrast müşahidələri sonrakı dövrün tənqid və ədəbiyyatşünaslığında da dönə-dönə təsdiq olunmuş və dərinləşdirilmişdi.
Böyük ədibin yaradıcılığında tarixən müşahidə edilən xüsusiyyətlər bu gün də onun əsərlərinin müasirliyini şərtləndirir, yaşarılığını təmin edir. Klassik irsə nihilist münasibəti özlərinin fəaliyyət prinsipinə və məqsədinə çevirənlərin bəzi əsassız mülahizələrini nəzərə almasaq, demək lazım gəlir ki, məsələnin bu tərəfi çağdaş milli ədəbiyyatşünaslıq və tənqiddə heç bir mübahisə doğurmur.
Mübahisə doğuran məsələnin tamam başqa tərəfidir. Məlumdur ki, Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığının öyrənilməsi istiqamətində Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı uzun bir yol keçmiş, ədəbiyyatşünaslığımızın Mirzə Cəlilşünaslıq qolu formalaşmışdır. Təbii ki, müstəqillik dövrünün ədəbiyyatşünaslığı sovet ədəbiyyatşünaslığının Mirzə Cəlil irsinin öyrənilməsi istiqamətində formalaşan ən yaxşı ənənələrini qoruyub saxlamaqla bərabər, onun zamanın tələblərinə və estetik həqiqətlərə uyğun gəlməyən qənaət və nəticələrinə də tənqidi yanaşmağa çalışır. Etiraf etmək lazımdır ki, böyük ədibin irsinə yanaşmada sovet ədəbiyyatşünaslıq konsepsiyasının bu günün tələblərinə cavab verməyən, hətta azərbaycançılıq ideologiyası nöqteyinəzərindən ziyanlı cəhətlərini tapıb üzə çıxarmağın və ümumiyyətlə, irsə münasibətdə sovet ədəbiyyatşünaslıq inersiyasından qopmağın kifayət qədər ciddi çətinlikləri var.
“Qaranlıq dünya” - “zülmət səltənəti” ideyasının fəlsəfi-ideoloji əsasları nədən ibarətdir?
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Mirzə Cəlilin yaradıcılığı realizmin yeni mərhələsinin, başqa sözlə, tənqidi realizmin nümunəsidir və bu realism mərhələsi və tipi haqqında ədəbiyyatşünaslığımızda haqlı olaraq belə bir fikir formalaşmışdır ki, tənqidi realizmdə tendensiyalılıq (başqa sözlə, açıq tendensiyalılıq) yoxdur, bu realizmə xas olan gizli tendensiyalılıq hadisələrə birtərəfli, açıq münasibəti sərf-nəzər edir. Lakin diqqətimizi xüsusi şəkildə çəkir ki, gizli tendensiyalı, həmçinin, xarakterlərin öz həyati mürəkkəbliyində və ziddiyyətlərində ifadəsini tapdığı tənqidi realist mətnlərə tənqid və ədəbiyyatşünaslıq ideya-məzmunun və xarakterin birtərəfli, birmənalı və açıq ifadəsi kimi yanaşır. Tənqid və ədəbiyyatşünaslığın, əslində, tendensiyasız mətnlərə açıq tendensiyalı münasibəti elmi təhlilin əsas istiqamətinə çevrilir.
Tənqidi realistlərin təsvir predmetinə çevirdiyi dünya “qaranlıq dünya”, “zülmət səltənəti” elan olunur və eynən nağıllarda olduğu kimi, bu mətnlərin qəhrəmanları iki yerə ayrılır: xeyiri təmsil edənlər və şəri təmsil edənlər.
Bütövlükdə tənqidi realistlərin, o cümlədən Mirzə Cəlilin yaradıcılığındakı yuxarı təbəqə nümayəndələri şərin, aşağı təbəqə nümayəndələri xeyirin təmsilçiləri elan olunur. Onların yaradıcılığı ən ümumi şəkildə belə bir ideya başlanğıcına müncər edilir ki, bu “qaranlıq dünya”nın - “zülmət səltənəti”nin “hakimimütləqlər”i şər qüvvələr - yuxarı təbəqə nümayəndələridir və onlar aşağı təbəqə nümayəndələrinin qaranlıqda qalmalarının səbəbkarı və yaxud bu qaranlıqdan işığa can atanlara hər cür, hər növ mane olanlardır.
Tənqidi realistlərin yaradıcılığında xarakterin yaradılmasında ümumiləşdirmə və fərdiləşdirmə tip yaratmanın elmi-nəzəri əsası kimi qəbul edilsə də, obrazın fərdi xarakterinə münasibət bədii mətnin diktələrindən kənarlaşdırılır və daha çox, onun mənsub olduğu təbəqəyə aid edilmiş ümumi nəzəri postulatlar əsasında dəyərləndirilir. Bədii mətnlərdə özünə yer alan bəy, xan, mülkədar, kəndxuda, tacir və digər yuxarı təbəqə təmsilçiləri olan obrazlar fərdi xarakter müstəvisində dəyərləndiriləndə belə, bu dəyərləndirmənin ümumi pafosunda “şərin təmsilçiliyi” dayanır və nəticə etibarilə onların ədəbiyyatşünaslıq təqdimində eyni tipli obrazlar silsiləsi meydana çıxır. Qaranlıqda qalıb işığa çıxmağa can atan və atmayan aşağı təbəqə nümayəndələrinə müsbət aura ilə yanaşmaq tendensiyası öndə olmasına baxmayaraq, onların hamısı avam, cahil, nadan, fanatik, başqa sözlə, hərəkətsiz, dünyanın gəlişini, gedişini başa düşməyən, ağasına qarşı çıxmadığı üçün passiv qəhrəman mövqeyindən dəyərləndirilir. Qəhrəmanın fərdi dünyasına və xarakterinə nüfuz tam arxa planda qaldığı üçün, yaxud fərdi dünyanın və xarakterin dəyərləndirilməsi “ictimailik”ə tabe tutulduğu üçün, təhlillər vulqar sosioloji, ən yaxşı halda isə, sosioloji mahiyyətdən qopa bilmir.
Əli Nazim yazırdı: “Bir tərəfdən, məhəmmədhəsən əmilər, kəndlilər, zeynəblər, şərəflər, digər tərəfdən isə, xudayar bəylər, qazılar, qlavalar, “nəçərniklər” kimi istismarçı sinif və qruplar təsvir olunur” (s.36). Mirzə Cəlil yaradıcılığına istinadla aparılmış bu obraz təsnifatının mahiyyətində sinfi fərqlər dayanır. Sovet ədəbiyyatşünaslığının ilk onilliklərində obrazı dəyərləndirmənin bu sosioloji konsepsiyası, tam gücü ilə olmasa da, bütün sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığında əsas götürülür. H.Səmədzadə yazır: “Novruzəli, Usta Zeynal və başqaları eyni dərəcədə zavallı, miskin insandırlar. Bunların şüurları, mənəvi varlıqları illətə düşmüş, ciddi müalicəyə möhtac olan xəstələrdir” (s.104).
Eyni tendensiya hətta sovet ideologiyasının bu və ya digər dərəcədə zəiflədiyi, siyasi rejimin laxlamağa doğru getdiyi aşkar duyulan 80-ci illərin ədəbiyyatşünaslıq yazılarında da davam etdirilir: “Avam, mömin Məmmədhəsən əminin, Novruzəlinin fəhlə, sənətkar qardaşı da var: Usta Zeynal! (“Usta Zeynal” hekayəsi)” (Y.Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət. Bakı. Elm. 1980, s.183). Bir məsələ də kifayət qədər düşündürücüdür ki, tənqid və ədəbiyyatşünalıq eyni tipli elan etdiyi bu qəhrəmanlar arasında fərq qoymuşdurmu? Əlbəttə, söhbət düşüncə müstəvisində, dünyagörüşü səviyyəsində olan fərqdən gedir. Sözsüz.
Mirzə Cəlil heç bir halda düşüncə və dünyagörüşü səviyyəsində bir-birini təkrar edən obrazlar yaratmamışdı və onların hər biri bədii nəsrimizə orijinal xarakterlərilə gəlmişdilər. Məsələnin bu tərəfi, şübhəsiz ki, elmi düşüncəyə təsirsiz qala bilməzdi. Bu istiqamətdə müəyyən müşahidələrin ədəbiyyatşünaslıqda yer almaması mümkünsüzdür. Lakin məsələ burasındadır ki, ədəbiyyatşünaslıq obrazlar arasındakı fərqləri dünyagörüşləri və düşüncələr, xarakterlər arasındakı fərqdə yox, mütiliyin və möminliyin dərəcə və təzahür formaları arasındakı fərqdə axtarır. Bu “fərqlər” isə, nəticə etibarilə onları eynitipli - eynidüşüncəli, dünyagörüşlü və xarakterli, avam və cahil insanlar kimi səciyyələndirməyə gətirib çıxarır. Onlar bütün hallarda cəmiyyətin şikəst etdiyi məzlum insanlar statusunda, “qaranlıq dünya”nın sakinləri kimi qalırlar. Bu “qaranlıq dünya”dan çıxmağın yolunu isə ədəbiyyatşünaslıq assosiativ düşüncənin ixtiyarına buraxır.
Assosiativ düşüncədə isə “Simurq quşu” rolu sovet rejiminə verilir. Əgər oxucu Məhəmmədhəsən əmi, Novruzəli, Usta Zeynal kimi “qaranlıq dünya” sakinlərinin işıqlı dünyaya çıxışında “Simurq quşu”nun - sovet rejiminin rolunu dərk edə bilirsə, onda ədəbiyyatşünaslıq öz məramına yetmiş olur, məhz bu zaman tənqid və təhlillər ideoloji cəhətdən sağlam, məfkurəvi cəhətdən yüksək və deməli, elmi təhlil statusu qazanır. Ədəbiyyatşünaslığın aşağıdakı tip mülahizələri, dolayısilə sovet rejiminə “simurq quşu” statusu verməklə bağlı ədəbi dövriyyəyə buraxılır: “Lakin Usta Zeynal ilə Məhəmmədhəsən əmi arasında bir mühüm fərq vardır. O da budur ki, Usta Zeynal fəal mübəlliğdir, islam mövhumatının kar və kor mücahididir, Məhəmmədhəsən əmi isə passiv fanatikdir” (M. Məmmədov. Cəlil Məmmədquluzadənin bədii nəsri. Bakı. Azərb SSR EA nəşr., 1963, s.54). Aşağıdakı ədəbiyyatşünaslıq qənaəti də sovet rejiminə verilən “simurq quşu” statusundan güc alır: “Öz mütiliyində və möminliyində Usta Zeynal daha aktivdır. “Novruzəlilik” burada daha da qatılaşır, “oblomovçuluq” səviyyəsində bir xəstəliyi, şikəstliyi ifadə edən ictimai-əxlaqi anlayışa çevrilir” (Y.Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət. s.184).
“Poçt qutusu”, “Danabaş kəndinin əhvalatları” və bu silsilədən olan digər əsərlərin qəhrəmanlarının təbiətinə təfsilatlı diqqət yetirməklə məsələnin əslmahiyyətinə varmağa çalışaq.
Novruzəli haqqında fərqli düşünmək mümkündürmü?
Kanonları pozmaq olarmı?
“Novruzəli bizim milli nəsrimizdə sadə, “kiçik” qəhrəmanın modeli, etalonu səviyyəsində bir surətə çevrilir və tənqidi realizmin proqram tipli qəhrəmanı olur.” (Y.Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət. s.176). “Tənqidi realizmin proqram tipli qəhrəmanı”na ədəbiyyatşünaslıq belə bir xarakteristika verir: “Novruzəlinin ən böyük bəlası onun avamlığıdır. İslam ehkamı və mövhumat onu tamamilə əzib şikəst etmişdir. Cəhalət və köləlik boyunduruğu Novruzəlinin boynuna elə keçmişdir ki, o, az qala adi cəsarət və ümidini də itirmişdir” (M.Məmmədov. Göstərilən əsəri. s.31). Novruzəlinin avamlığı, cəhalət və fanatizmi ilə bağlı söylənən mülahizələr bədii mətndə əks olunan estetik həqiqətlə müqayisədə kifayət qədər şişirdilmiş, obrazın təmsil etdiyi tarixi şəraitin reallıqlarının estetik ifadəsi arxa plana atılmışdır. Lakin qəribə burasıdır ki, obrazın xarakterinə, hərəkətlərinə, düşüncə və dünyagörüşünə münasibətdə
bu “şişirtmə” tendensiyası siyasi rejimin loyallaşması onilliklərində azalmaq əvəzinə, bir az da güclənmişdir. Ədəbiyyatşünaslıq Novruzəlini “tarixin, ictimai inkişafın hərəkət orbitindən kənarda qalan”, “ictimai-siyasi, hüquqi keyfiyyətlərdən məhrum”, “fərdi tale qarşısında məsuliyyət duyğusu” olmayan qəhrəman kimi xarakterizə edir (Y.Qarayev). Novruzəli çoxdan “çəkisizlik şəraitində yaşayır” qənaətinə gələrək, onun estetik həqiqət kimi bədii mətndə özünə yer alan varlığı - düşüncəsi və hərəkəti yox olan kimi qələmə verilir.
Novruzəliyə qarşı yönəlmiş bütün ittihamlar öz başlanğıcını qəhrəmanın “poçt qutusu”nun nə olduğunu bilməməsi ilə bağlıdır. “Poçt qutusu”nun funksiyasının nə olduğunu bilməmək informativ xarakterli bir məsələdir. Heç şübhəsiz, poçt qutusu cəmiyyətin mədəni tərəqqi yoluna çıxmasının əlamətlərindən biridir.
Lakin mədəni tərəqqinin bütün vasitələri hər yerə həmişə eyni zamanda çatmır. Radionun, televiziyanın və b. informasiya mənbələrinin olmadığı bir vaxtda bu tamamilə qanunauyğun bir prosesdir. Novruzəli ucqar bir kəndin sakinidir. Cəmiyyətdə gedən texnoloji proseslərdən kənarda qalan bir məkanda yaşayır. Bu və ya digər dərəcədə özü də buna işarə edir: “Ay xan, mən kətdi adamam, mən nə bilirəm poçtxana nədi?”. Ədəbiyyatşünaslıq kiçik bir erməni uşağının, qoca rus qadınının bu texniki prosesi öz məişət həyatının üzvi tərkib hissəsinə çevirməsini qeyri-millətlərin “seyrə balonlarla çıxması”, bizim millətin geridə qalması hesab edərək, qəhrəmanın “baş töhməti”nə çevirir.
“Poçt qutusu” hekayədir. Hekayədə də hadisələrin təfsilatı yox, detallar, ştrixlər əsasdır. Müəllif öz niyyət və məramını detal və ştrixlər əsasında irəli aparır. Bu mənada erməni uşağının, rus qadınının poçt qutusu ilə rəftarı, doğrudan da, mədəni tərəqqinin əlamətidir. Novruzəlinin poçtdan, teleqrafdan xəbərsizliyi, doğrudan da, mədəni geriliyin əlamətidir. Ancaq cəhalətin,nadanlığın, avamlığın əlaməti deyil. Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq mədəni tərəqqiyə münasibətdə başqa xalqların irəliləyişini xüsusi nəzərə çarpdırsa da, çox ehtimal ki, bilərəkdən, incə bir məqam unudulur. Bütün mədəni tərəqqi prosesləri ilk növbədə şəhərə çatır. Onun genişlənməsi, ucqarlara yayılması vaxt tələb edir. Erməni uşağı da, rus qadını da şəhərdə yaşayır. Onların poçt qutusu ilə rəftar etməyi bacarması tam təbiidir. Çünki mədəni inkişafın içindədirlər. Novruzəli isə ucqar bir kənddə yaşayır. Kəşfi və tətbiqi çox da uzaq zamana aid olmayan poçt və teleqraf haqqında məlumatsızlıq Novruzəlinin düşünməyən və hərəkətsiz, ictimai cəhətdən “çəkisizlik” şəraitində yaşayan bir qəhrəman olmasının dəlili ola bilməz. Hekayədə, geniş götürüləndə, mədəni tərəqqi baxımından xalqları üz-üzə qoymaq tendensiyası yoxdur. Çünki əsərdəNovruzəlinin şəhərdə yaşayan soydaşlarının poçt qutusu ilə rəftarına, mədəni tərəqqinin poçt, teleqraf kimi vasitələrindən istifadəsinə kifayət qədər geniş yer ayrılıb. Nəinki Novruzəlidən fərqli zümrəyə mənsub Vəlixan, hətta Novruzəlilə eyni ictimai təbəqəni bölüşdürən nökər də poçtdan, teleqrafdan istifadəni adi məişət işi kimi qəbul edir. Novruzəlinin poçt haqqında informasiyasızlığının cəhalət, nadanlıq, avamlıq adlandırılmasına heç bir əsas yoxdur. Məsələnin bu tərəfi - Novruzəlinin poçt qutusu ilə rəftarı nə qədər komik situasiyada təsvir edilir, hekayənin süjet xəttində nə qədər iri planda təqdim edilirsə də, eyni zamanda, bu detal millətin maariflənməsi, mədəni tərəqqisinin zəruriliyini şərtləndirirsə də, ancaq Novruzəlini “ictimai məzmun cəhətdən “müflis” elan etməyə” (Y.Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət, s.179) əsas vermir. Bəlkə də, hekayədə “Novruzəli də diksinməli, hərəkətə gəlməli”dir (Y.Qarayev) qənaətinə də yer var, ancaq onu “yuxulayan, yatan qəhrəman” elan etməyə heç bir əsas yoxdur.
Novruzəlinin boynuna qoyuruq ki, o, “düşünməyən qəhrəmandır”, “narahat yox, narazı yox, razı qəhrəmandır! Üsyan edən, fəryad edən yox, yuxulayan, yatan qəhrəmandır. Ədalət, həqiqət, haqq, nahaqq haqqında heç düşünmək istəməyən qəhrəmandır” (Y.Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət, s.178).
Tənqidi realizmdə aparıcı qəhrəman tipi kimi qəbul edilən “kiçik adam”a verilən bu xarakteristika ədəbiyyatşünaslığımızda indiyə qədər heç bir etiraz doğurmamış, yeni realizm tipinə məxsus qəhrəmanın əsas təyinedici əlamətləri kimi birmənalı qəbul olunmuşdur. Lakin Novruzəliyə verilən bu xarakteristika bədii mətnin həqiqətləri ilə təsdiq olunurmu? Yox, təsdiq olunmur.
Bir janr kimi hekayədə hadisələrin təfsilatlı təsvirinin əsas olmadığını, hadisəyə işarə edən səciyyəvi detalların - ştrixlərin süjetin inkişaf dinamikasını təmin edən, müəllif mövqeyini gerçəkləşdirən, obrazın xarakterini açan uyğun vasitə, prinsip olduğunu artıq qeyd etmişik. Bu prinsiplə yanaşanda hekayədə Novruzəlini razı yox, yuxulayan, yatan yox, narazı, narahat və hətta üsyan edən, fəryad edən bir qəhrəman kimi səciyyələndirməyə əsas verən ciddi detal, işarə
Novruzəlinin sözləri onun bir vətəndaş kimi sosial haqlarını bilməməsinin və bubarədə düşünmək istəməməsinin təkzibedilməz dəlili hesab edilir. Lakin Novruzəlinin birinci “söz”ünün arxasınca gələn ikinci “söz”ü “təkzibedilməz dəlil”i heçə çıxarır. Ədəbiyyatşünaslıq isə bu ikinci “söz”ün üstündə təfərrüatlı dayanmağı, qəhrəmanın vətəndaşlıq düşüncəsinin, sosial özünüdərkinin, sosial
ədalətsizliyə etirazının, etirazını “söz”dən əmələ keçirmək üçün atdığı addımın mahiyyətinə varmağı lazım bilmir. Novruzəlinin ikinci “söz”ü nədən ibarətdir?
Vəli xanla Novruzəli arasındakı aşağıdakı dialoqa diqqət yetirək:
“Xan üzünü tutdu qonağa:
-Novruzəli, poçtxananı tanıyırsan?
Novruzəli cavab verdi:
-Ay xan, mən kətdi adamam, mən nə bilirəm poçtxana nədi?
-Çox əcəb, nəçərnik divanxanasını ki, tanıyırsan?
-Bəli, xan, başına dönüm, tanıyıram, niyə tanımıram. Keçən həftə mən elə gəlmişdim nəçərniyin yanına şikayətə. Xan, and olsun sənin başına, bizi katda çox incidir. Əslinə baxsan, bizim bu katdamız özgə tayfadandı; odu ki, bizi görməyə gözü yoxdu, keçən həftə mənim iki buzovum itmişdi. Getdim...”
Dialoqdan məlum olur ki, Novruzəli elə keçən həftə “nəçərnik divanxanası”na şikayətə gəlibmiş. Məqsədi də kəndxudanın onları incitməsi ilə bağlı “nəçərnik”ə şikayət etmək imiş. Novruzəlinin “nəçərnik divanxanası”na şikayətə gəlməsi bir ümumiləşdirici detal olaraq onun “razı” yox, birmənalı şəkildə “narazı” qəhrəman olduğunu sübut edir. Novruzəlinin divanxanaya gəlişi təhtəlşüur deyil, düşünülmüş, dərk edilmiş hərəkətdir. Onun kənddəki sosial ədalətsizliklə nəinki
barışmamasının, hətta bu ədalətsizliyə aktiv etirazının göstəricisidir. Dialoqdan görünür ki, Novruzəli bir kəndli kimi haqqını bilir. Novruzəlinin kəndxudadan şikayətə gəlişi onun mövcud qanunlardan baş çıxartması haqqında da düşünməyə əsas verir. Buna görə də onun hərəkətsiz və fəaliyyətsiz, yatan, mürgüləyən və düşünməyən qəhrəman olması inandırıcı səslənmir. Hətta sözarası “katdanın özgə tayfadan olmasını” xana çatdırması aktiv bir kəndli olaraq sosial düşüncə imkanlarının genişliyini görüntüyə gətirir.
Bütün bunları nəzərə almayan (daha doğrusu, nəzərə almaq istəməyən) ədəbiyyatşünaslıq belə qənaətə gəlir ki, “...Novruzəlinin təbiətində öz dözülməz halına etiraz, mövcud qayda-qanunlardan narazılığın əlaməti belə yoxdur” (F.Hüseynov. Adi əhvalatlarda böyük həqiqətlər. Bakı. Gənclik, 1977, s.53).
Həm qəribə, həm də maraqlıdır ki, sovet rejiminin son onilliklərinə doğru Mirzə Cəlil qəhrəmanlarına münasibətdə ədəbiyyatşünaslıq ideoloji reseptləri (qəlibləri) daha ardıcıl və inadla tətbiq etməyə istiqamətlənir. Ədəbiyyatşünaslıq Novruzəlinin katdadan narazılığını etiraf etsə də, bütün cidd-cəhdi ilə bu narazılığı sosial mahiyyətdən uzaqlaşdırmağa, qəhrəmanın ictimai düşüncəsinin aktivləşməyə, oyanmağa doğru getməsinin əlaməti kimi yox, “fərdi, şəxsi səciyyə daşıması” (F.Hüseynov) kimi mənalandırmağa çalışır. Çünki ideoloji resept Novruzəlini ancaq “qaranlıq dünya” adamı kimi təqdimə imkan verir.
Buna görə də onun ictimai şüurunda dünyanın “qaranlığı”nı təsdiqləyə biləcək bütün potensial əlamətlər qabardılır, ”qaranlığı” yarıb keçmənin əlamətləri kimi qəbul edilə biləcək bütün düşüncə və hərəkətlər mümkün qədər “zərərsizləşdirilərək” təqdim edilir.
Bəlkə, ədəbiyyatşünaslıq Novruzəlinin “nəçərnik”ə şikayətini onun social mövqeyinin və vətəndaşlıq düşüncəsinin aktivliyini sübut üçün yetərsiz fakt sayır? Əgər belədirsə, onda Novruzəlinin sələfi hesab etdiyi Məhəmmədhəsən əminin (“Danabaş kəndinin əhvalatları”) başına gələn haqsızlıqlar müqabilində “nəçərniyin divanxanası”na şikayət etməməsini ədəbiyyatşünaslığın onun passivliyi, məzlumluğu, şərə müqavimət göstərməmək düşüncəsi, fanatizmi, təvəkkül fəlsəfəsi ilə bağlamasının, onu dünya işlərindən xəbərsiz, kənarda qalan, tərki-dünya, real həyatdan, ictimai hərəkatdan uzaq bir adam hesab etməsinin əks məntiqi bizə məgər Novruzəlini, Məhəmmədhəsən əmi ilə müqayisədə, hərəkətli, sosial və vətəndaş düşüncəsinə malik bir insan kimi qiymətləndirməyə tam əsas vermir? Axı, ədəbiyyatşünaslıqda məhəmmədhəsən əmilərin “nəçərniyin divanxanası”na yox, Kərbəlaya və Allah divanına üz
tutması vətəndaş düşüncəsindəki “məzar laqeydliyi”nin (Y.Qarayev) təzahürü kimi mənalandırılırsa, onda katdanın ədalətsizlikləri, zülmü müqabilində Novruzəlinin “Allah divanı”na yox, “nəçərnik divanxanası”na üz tutması Azərbaycan kəndlisinin ictimai düşüncəsində “məzar laqeydliyi”nin sona varması, bunun yerinə fəal vətəndaş mövqeyinin gəlməsini sübut etmirmi?
Hərgah, Məhəmmədhəsən əmini ictimai düşüncədən tamamilə məhrum hesab etmək, onun vətəndaş xarakterini “məzar laqeydliyi”lə xarakterizə etməyin özü məntiqi düşüncənin müqavimətilə qarşılaşır. Biz Məhəmmədhəsən əminin boynuna qoyuruq ki, o, maddi dünyadan tamam əlini üzüb, ancaq vəancaq axirət dünyası və Kərbəla ziyarəti haqqında düşünür və bu tip düşüncə onu dünyanın gəlişindən-gedişindən tamam xəbərsiz qoymuşdur. “Danabaş kəndinin əhvalatları”nın aparıcı qəhrəmanına münasibətdə bu nəzər nöqtəsi ədəbiyyatşünaslıqda indiyə qədər qüvvəsində qalır. Qəribədir ki, müstəqillik dövrününün ədəbiyyatşünaslıq düşüncəsində məsələ bəzən bir qədər də qatılaşdırılaraq təqdim edilir: “Yazıçının təsvir etdiyi cəmiyyət iki yerə bölünüb: kəndliləri despotcasına idarə edərək əlindəkini müxtəlif yollarla özününkü edənlər və son dərəcə kasıb, yoxsul yaşamalarına rəğmən, hələ də islam zehniyyəti ilə yaşayaraq (bu və bundan sonrakı bütün fərqləndirmələr bizimdir - T.S.) Xudayar bəylərə itaət edənlər. Əslində, Xudayar bəyləri allahlıq iddiasına salan, onu əlidəyənəkli qoçuya çevirən də ikincilərin şəriət qanunlarına əməl etməsi, müti və qul vəziyyətində olmasıdır”. (B. Əhmədov. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild. Bakı. Elm və təhsil, 2011, s. 262). Məhəmmədhəsən əminin dini inancına bəzi hallarda kinayəli münasibət yer alsa da (Y.Qarayev yazır: “Həzrət Abbasın uzaq Kərbəladakı nəşi isə heç bir kömək əli uzatmır”.
Başa düşürük ki, bu cür münasibət sovet rejiminin ardıcıl ateist təbliğatı ilə birbaşa bağlı idi), elmi ədəbiyyatlarda ümumən Məhəmmədhəsən əminin dindarlığına ciddi yanaşılır. Lakin onun avamlığının kökündə dindarlığının dayanmasına da işarə edilir: “Bütün bu və bu kimi bir çox başqa insane keyfiyyətlərə malik olan Məhəmmədhəsən əmi, eyni zamanda, avam vədindardır. Uşaqlıqdan dindar mühitdə böyüyüb, “Allahu-əkbər” sədası eşidən Məhəmmədhəsən əmi “dünya malına əsla və qəta talib deyil”. Onun bu dünyada yeganə bir arzusu var: Kərbəla ziyarətinə gedib, “cəhardəh məsumu tamam eləmək” (M.Məmmədov. Göstərilən əsəri. s. 13).