Mehman Həsən
CİNGİZ AYTMATOV: TARİXİN DƏRSİ VƏ XALQIN TALEYİ

Sartrın  fikrincə,  insan  bütün  mənalarda  həyatı  seçməlidir,  həyat  bütün  ziddiyyətləri,  sevinci,  kədəri  və  faciələriylə  bir  dərsdir,  sınaqdır  və  bu  sınaq  dayanmadan,  nəfəs  dərmədən  davam  edir.  Bu  mənada  tarix  boyu  bədii  mətnlərdə  ifadə  planında  texnologiyalar  dəyişsə  də,  insan  və  onun  taleyi  ilə  bağlı  istiqamət  dəyişməmişdir.  Həmin  taleləri  birləşdirən  və  sosiumun  mənafeyini  ifadə  edən  ictimai  məzmun  bədii  əsərin  lokal  və  dünya  miqyasında  mövqeyini  bəlləyən  faktordur,  bu  olmadan  əsər  havadan  asılı  qalmış  kimi  görünür.  Çingiz  Aytmatov  əsərlərində  intəhasız  qırğızqazax  bızqırında  yaşayan  fərdin  taleyini,  qayğıla  rından  başlayaraq  ierarxik  şəkildə  bəşəriyyəti  narahat  edən,  qlobal  miqyasda,  bəzən  də  qalaktikanın  sərhədlərini  ötüb  keçən,  fantasmaqoriyaya  “Gün  var  əsrə  bərabər”  romanında  Cazib  günəşinə  daxil  olan  Meşəlidöş  planeti)  qədər  uzanan  nəhəng  konturları  vahid  kontekstdə  oxucuya  təqdim  edir.
rçivədə  qırğız  və  türk  xalqlarının  faktı  kimi,  istərsə  də  bəşəri  çərçivədə  ictimai  əhəmiyyəti,  harda  və  necə  olmağından  asılı  olmayaraq  insanın  yanında  durması  ilə  seçilir.  Yuri  Lotman  “Novıy  mir”ə  müsahibəsində  bildirirdi  ki,  bütün  mahiyyəti  ilə  indiyə  aid  olan  hər  şey  elə  indidə  də  qalır.  Əlbəttə,  əsl  mətn  yazıldığı  dövrün  ideoloji  şərtlərindən,  nəzəri-estetik  görüşlərdən  asılı  olmadan  yaşamaq  hüququ  qazanır.  Nəzəriyyələr,  cərəyanlar  elm  adamlarının  yaratdığı  nəsnələrdir,  əsl  ədəbiyyat  isə  hər  zaman  bunun  üzərində  durur.  Yazıçının  həyatı  boyu  yaşadıqları,  müşahidələri  onun  yaradıcılığına  səpələnib,  əsərlərinin  hər  qətrəsində  həmin  həyat  faktlarını,  yaşantıları  duymaq  mümkündür.  Bu  yaradıcılıq  aktı  zaman  və  məkan  sərhədlərini  aşır,  əbədiyyət  qazanır.
Çingiz  Aytmatovun  yaradıcılığı  janr  baxımından  çoxcəhətlidir.  Hər  şeydən  öncə  o  nasirdir  və  dünyada  roman,  povest  və  hekayələrinin  orijinallığı  ilə  dəyərləndirilib  qəbul  edilir.  Buna  baxmayaraq,  bir  çox  ədiblərin  yaradıcılıq  taleyində  olduğu  kimi,  bəzən  onu  düşündürən,  bədii  mətndə  alt  qatda  ifadə  olunan  mətləblər  haqqında  şərh  vermək  ehtiyacı  yaranır.  Bu  şərhlər  janr  baxımından  müxtəlif  səpkidə  ola  bilir.  Çingiz  Aytmatov  dünyada  baş  verən  qlobal  dəyişmələr,  bəşəriyyətin  gələcək  taleyi,  eləcə  də  mənsub  olduğu  xalqın  dünəni,  bu  günü  və  sabahı  ilə  bağlı  qayğılarını  özündə  əks  etdirən  məqalələr,  esselər  yazmış,  müxtəlif  formatda  çıxış  və  müsahibələr  vermişdir.  Təsadüfi  deyil  ki,  Aytmatov  qlobal  problemlərin  müzakirə  olunduğu  Beynəlxalq  İssık-göl  forumunun  (1986)  müəllifidir.
Çingiz  Aytmatovun  dramaturji  yaradıcılığı  da  məhz  bu  səpkidədir,  ictimai  məzmunun  dərinliyi  ilə  seçilir.  Təbii  ki,  burada  ədəbi  növün  imkanları  da  öz  sözünü  deyir.  Dramatik  növ  resipyentlə  birbaşa  əlaqə  üçün  daha  uğurlu  platformadır  və  yazıçı  bu  imkanlardan  uğurla  istifadə  etmişdir.  Təsadüfi  deyil  ki,  Çingiz  Aytmatov  25  ilə  yaxın  qırğız  kinematoqrafiyasına  rəhbərlik  etmiş,  qırğız  kinosunun  ən  gözəl  nümunələri  məhz  bu  illərdə  ekran  taleyini  yaşamışdır.  Yazıçının  əksər  əsərlərinin  süjeti  əsasında  filmlər  çəkilmiş,  roman  və  povestləri  əsasında  dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  tamaşalar  hazırlanmışdır.
Yazıçının  dramatik  növdə  yazdığı  iki  əsəri:  “Fuji  –  Yama”,  “Sokratı  anma  gecəsi”  məlumdur.  Hər  iki  dram  əsəri  müştərəkdir,  dövrünün  tanınmış  fikir  adamları,  yaxın  dostları  ilə  müzakirələrinin,  diskussiyalarının  bədii  formatda  təqdimatı  səciyyəsi  daşıyır.  Belə  ki,  “Fuji  –  yama”  pyesini  qazax  şairi  və  mütəfəkkiri  Kaltay  Məhəmmədcanovla,  iki  pərdəli  tarixi-müasir  “Sokratı  anma  gecəsi”  dramını  isə  Çingiz  Aytmatov  qazax  şairi,  dostu  Muxtar  Şaxanovla  birlikdə  qələmə  almışdır. 
1988-ci  ildə  yazılan  “Sokratı  anma  gecəsi”dramı  Çingiz  Aytmatovun  70  illik  yubileyi  ərəfəsində,  1998-ci  ildə  Qırğızıstanda  tamaşaya  qoyulmuşdur.  Maraqlı  məqam  ondan  ibarətdir  ki,  dram  əsəri  iki  il  sonra,  2000-ci  ildə  Azərbaycan  Akademik  Dram  Teatrında  nümayiş  olunmuşdur.
Eramızdan  əvvəl  IV  əsrdə  yunan  alimi  Ksenofan  “Sokrat  haqqında  xatirələr”  kitabını  yazmışdır.  Adın  assosiasiyası  baxımından  Çingiz  Aytmatovun  dramını  həmin  əsərlə  və  ya  böyük  filosofun  həyatı  ilə  əlaqələndirmək  mümkündür.  Ancaq  əsərin  başlanğıcında  tamamilə  başqa  mətləblərin  olduğu  aşkara  çıxır,  Sokrat  dostlarının  belə  adlandırdığı  dövrün  görkəmli  rejissoru  Talmasdır  və  dostları  görüş  gününü  onun  xatirinə  “Sokratı  anma  gecəsi”  adlandırmışlar. 
Hər  iki  müəllif  –  Çingiz  Aytmatov  və  Muxtar  Şaxanov  dövrün  görkəmli  ziyalıları  kimi  əsərdə  qazax-qırğız  elinin  milli  məsələləri,  ortaq  tarixi  keçmişi  və  gələcək  qayğılarından  danışırlar.  Bu  baxımdan  sanki  müasir  Manas,  Dədə  Qorqud  funksiyasını  icra  etmiş  olurlar.  Dram  milli  səciyyə  daşıyır  və  bazar  iqtisadiyyatına  keçid  nəticəsində  sürətlənən  mənəvi  aşınmadan  və  tarixdə  baş  verən  hadisələrə  istinad  edərək  bu  vəziyyətdən  çıxış  yollarından  söz  açır.  Almata  yaxınlığındakı  dağın  ətəyində  toplanan  müzakirə  iştirakçıları  qazaxq  ırğız  elinin  tarixi,  müasir  vəziyyəti  və  gələcəyi  ilə  bağlı  müzakirələr  açırlar. 
“Sokratı  anma  gecəsi”  iki  bilgin  insanın  qayğılarının  dramatik  dildə  ifadəsidir.  Maraqlıdır  ki,  dramda  müəlliflərin  özlərinin  prototipləri  yazıçı  Çinet  (Çingiz  Aytmatov)  və  şair  Murad  (Muxtar  Şaxanov)  iştirak  edirlər.  Pyesdə  müasir  dövrün  hadisələri  ilə  bərabər,  ideyanın  məğzini  açmaq  üçün  müxtəlif  tarixi  dövrlərə  ekskurslar  olunur.  Bəzən  bu  ekskurlar  hər  hansı  tamaşadanhissənin  səsləndirilməsi  (Sokratın  danışdığı),  bəzən  isə  obrazın  dilində  hər  hansı  tarixi  hadisənin  nəql  olunması  şəklində  ifadə  olunur.  Göründüyü  kimi,  Çingiz  Aytmatovun  müştərək  şəkildə  dram  əsəri  qələmə  alması  sırf  janr  xüsusiyyəti,  bədii  mətləbin  ifadə  üsulu  ilə  bağlıdır.  Maraqlı  sayıla  biləcək  başqa  bir  cəhət  isə  hər  iki  pyesin  müəlliflərindən  birinin  nasir,  digərinin  şair  olmasıdır.  Bu,  bir  tərəfdən  eyni  mətləbin  müxtəlif
“dillərdə”  ifadəsini  nəzərdə  tutursa,  digər  tərəfdən  türk  eposunun  strukturuna  qayıdışı  şərtləndirir.  Yəni  bütövdən  qopan  damlalar  bir  dövrə  başa  vurulduqdan  sonra  yenidən  ona  qovuşur,  onu  yeni  məzmunla  zənginləşdirir,  başqa  sözlə,  əsas  dəyərdaşıyıcısı  xalqdır,  ondan  nə  qədər  uzaqlaşsan  da,  qovuşmaq,  qayıdış  ehtimalı  bir  o  qədər  güclənir.  Və  bu  proses  qlobal  rakursdan  heç  də  uzaq  deyildir,  onun  içindədir.  Bu  mənada  Çingiz  Aytmatov  bu  mətnlərində  qırğız  xalqının,  qırğızinsanının  timsalında  dünyanın  keçdiyi  tarixi  sınaqları  göstərir,  özünə  qədərki  dünya  ədə  biyyatının  təcrübəsini  ümumiləşdirməyə  çalışır.
Pyesdə  ümumi  ideya  Mindövlət  (Dövrünün  varlı  biznesmenlərindən  biridir)  –  Sokrat  (Teatrı  bağlanmış  rejissor)  qarşıdurmasında  açıqlanır.  Mindövlət  dövrünün  şərtlərini  yaxşı  bilir  və  ona  görə  davranır.  Onun  bir  fikri  var:  “Qarşımda  böyük  bir  qayə  var.  Onun  uğrunda  timsahı  sevər,  ilanı  öpər,  tülküylə  qardaş  olaram”.  Sokratı  isə  daha  çox  Mindövləti  qalib  edən  kapitalizmin  əzdiyi,  məhvə  sürüklədiyi  sənətin  taleyi  düşündürür.
Əsərdə  Aliyənin  “Bazar  iqtisadiyyatı  və  mənəviyyat”  adlı  dissertasiyası  əsasında  çağdaş  kapitalist  düzən  və  milli-mənəvi  dəyərlərin  qorunub  saxlanması  məsələsi  müzakirə  olunur.  Bu  süjet  parçası  yazıçının  “Əbədi  gəlin”  romanından  gəlir,  onu  təkrar  etmir,  əksinə  oxşar  mətn  fraqmentinin  mənasını  vurğu  altında  saxlayır.  Jurnalist  Arsen  Samançin  sevdiyi  Aydananın  səhnədə  “Əbədi  gəlin”  operasını  ifa  etməsi  üçün  çalışır.  Ortaya  Mindövlətin  daha  yırtıcı  forması  Ertaş  Kurçal  çıxır  və  Arsenin  arzularının  üzərindən  xətt  çəkilir,  Aydana  “Əbədi  gəlin”  operası  əvəzinə  restoranda  ara  musiqiləri  ifa  edən  müğənniyə  çevrilir.  Zirvəyə  can  atan  insanın  birdən  həyatın  dibinə  düşməsi  faciəvi  ovqat  yaradır.  Bu  isə  əsərin  faciəvi  kolliziyasını  şərtləndirir.
Pyesdə  ilk  ekskursu  Sokrat  edir.  O,  tamaşaya  qoyduğu  utopik  səciyyəli  əsərdən  dəliqanlı  Gəncin  yuxuda  Ümid,  daha  sonra  Qayğı  ilə  dialoqunu  səsləndirir.  Müəlliflərin  şair  və  yazar  olması  əsərin  mətninə  sirayət  edir,  həm  quruluşu,  həm  də  ideyam  əzmun  baxımından  pyes  “Kitabi-Dədə  Qorqud”u  xatırladır.  Pyes  başdan-başa  nəsrlə  nəzmin  növbələşməsi  üzərində  qurulub.  Məlum  olur  ki,  dəliqanlı  gənc  yol  verdiyi  xətaların,  biganəliyinin  ucbatından  xoşbəxtliyini  itirib,  Qayğının  məzəmmətinə  tuş  gəlib.
  
Söylə,  yadındamı,  ağ  örpəkli  anan
Öləcəyini  hiss  etdiyi  zaman
Sənə  çörək  bişirdi  arpa  unundan.
İstədi  bilməyini  torpağın  qiymətini.
Amma... ağız  büzüb  bulud  kimi  doldun:
Dedin,  nəyə  gərək  bu  qara  çörək?
Rədd  etdin  o  dadlı  gözəl  neməti,
O  gündən  itirdin  xoşbəxtliyini...

 
İndi  axtardığı  xoşbəxtliyi  o  çoxdan  itirib.  Bu  o  zaman  baş  verib  ki,  öləcəyini  hiss  edən  anasının  arpa  unundan  hazırladığı  çörəyi  geri  qaytarıb.  Xoşbəxtlikdən  məhrum  olan  Gənc  ikinci  yuxusunda  Qayğı  ilə  üz-üzədir:
 
Bəli,  qarşılaşırıq  hər  axşam,  hər  səhər,
Bilirəm,  ürəyində  var  böyük  kədər.
Üz-üzə  gəlsək  də,  sən  məni  unutmusan,
Qəribə  məxluq,  sən  yatmısan.
Cahana  yayılıb  mənim  şöhrətim,
Çöldə,  dağda,  dənizdəydim  hər  zaman.
Ey  igid,  indi  məni  tanıdınmı?
Adımı  söyləyim:  adım  Qayğı!
 
Mətndə  gerçəkliklə  fiktivlik  bir-birilə  dialektik  vəhdət  təşkil  edir.  Frideman  bədii  mətndə  təhkiyənin  həqiqiliyi  məsələsi  barədə  bəhs  edərkən  yazırdı:  “Dramatik  mənada  hal-hazırda  baş  verən  hadisə  “həqiqidir”.  Epik  mənada  nəql  olunan  hadisə  yox,  təhkiyənin  özü  “həqiqidir”.  Əsərdə  söhbətin  iştirakçılarının  ekskursları  əsər  içində  əsər  təsiri  bağışlayır.  Bu,  Aytmatov  yaradaıcılığına  xas  xüsusiyyətdir.  Əsas  mətləbi  izah  etmək  üçün  yazıçı  bəzən  diaxron  şəkildəmətnə  alt  kontekstlər  əlavə  edir.  Əsərin  ideyası  həmin  süjetləri  bir  mərkəzdə  birləşdirir.
Sokratın  tamaşasından  verilən  hissə  ilə  müəlliflər  əsər  içində  əsərdən  bəhs  edirlər.  Ümidini  itirən  insanın  qayğı  ilə  qarşılaşması  əsəri  gerçəklikdən,  həqiqət  payından  bir  az  da  uzaqlaşdırır.  Növbəti  ekskurs  yaxın  tarixə  –  sovet  imperiyasının  dağılması  ərəfəsi,  1986-cı  ildə  Qazaxıstanda  baş  verən  Jeltoksan  hadisələrinə  edilir.  Jeltoksan  adlanan  hadisələr  zamanı  Sovetrəhbərliyi  dinc  əhaliyə  qarşı  qırğın  törətmişdir.  Muxtar  Şaxanov  xalqına  qarşı  törədilən  həmin  hadisələrdə  iştirakçı  olmuşdur.
Məlum  olur  ki,  onların  yaxın  dostu  Ağqanad  həmin  hadisələr  zamanı  öldürülmüşdür.  Ağqanadın  xəstəxana  həyatı,  onun  Aliyəyə  qarşı  məhəbbəti  və  son  arzusu  poetik  çalarlarla  Sokratın  dilindən  ifadə  olunur.  Müəlliflər  xalqın  azadlığı  naminə  gedən  prosesləri  Ağqanadın  taleyi  fonunda  təsvir  edirlər.  Dostları  Ağqanadın  söylədiyi  şeiri  yada  salıb  onu  təkrar  edirlər.
 
Sevda  hicrandır,  sevda  hicrət,
Eşqə  inanmayan  bədbəxtdir,  bədbəxt;
“Sevgi  yoxdur”  deyənin  gözləri  kordur,
Nə  qəlbi,  nə  hissi,  nə  duyğusu  vardır.
İnsanlıq  cəsarətdir,  ürək  yaşar,
Sevda  məhəbbətdir,  ürəkdə  yaşar...
Əzabsız  eşqə  “bir  heçdir”  deyin,
Nəğməsi  olarmı  sədasız  neyin?!
 
geniş  kontekstdə  türk  xalqının  tarixində  açar  nöqtələrdir.  Bayaq  qeyd  etdiyimiz  kimi,  əsər  içində  əsər  xarakteri  daşıyan  bu  parçalar  süjetin  əsasında  duran  ideyaya  xidmət  edir,  ictimai  məzmunu  zənginləşdirir.
Söz  şair  Murada  veriləndə  o,  tarixin  daha  dərin  qatlarına,  Çingiz  xanın  qoşunlarının  Otrar  şəhərini  ələ  keçirməsi  ilə  bağlı  hadisələrə  ekskurs  edir.  Ümid  –  Qayğı,  Ağqanad  və  onun  milli  mübarizə  dostları  –  işğalçı  Sovet  qoşunu  kimi  dialektik  ziddiyyətlərin  davamını  burada  Çingiz  xan  –  Xeyir  xan  qarşıdurmasında  görürük. 
Qəhrəmanlar  sadiqlik  və  xəyanət  arasında  seçim  qarşısındadırlar.  Modernist  estetikanın  prinsipinə
uyğun  olaraq  qəhrəman  situasiyada  öz  xislətini  ifadə  edir.
Çingiz  xan  dünya  hərb  tarixinin  ən  qəddar  hökmdarlarından  biri  sayılır.  Onun  həyatı  və  hərbi  səfərləri  ilə  bağlı  bir  çox  hekayə  və  rəvayətlər  olmuşdur.  Çingiz  Aytmatov  “Çingiz  xanın  ağ  buludu”  povestində  böyük  sərkərdə  ilə  bağlı  əfsanəyə  istinad  etmişdir.  Eyni  zamanda  Muxtar  Şaxanovun  “Çingiz  xanın  səhvləri”  əsərində  Çingiz  xan  obrazı  iştirak  edir. 
Çingiz  xanın  oğlu  uzun  müddət  mühasirədə  saxlamasına  rəğmən,  Otrar  qalasını  ala  bilmir  və  atası  buna  görə  onu  məzəmmət  edir.  Qaraşoku  adlı  sərkərdənin  xəyanəti  nəticəsində  qala  alınır.  Növbəti  səhnədə  qalanın  cəsur  xan  Xeyir  və  xəyanətkar  Qaraşoku  Çingiz  xanın  qarşısında  durur.  Çingiz  xanı  adil  addım  atır  və  xəyanətkarı  cəzalandırmaq  üçün  Xeyir  xana  həvalə  edir.  Baxmayaraq  ki,  Qaraşoku  cəza  deyil,  etdiyinin  müqabilində  Çingiz  xandan  tərif  gözləyirdi.  Eyni  motiv  Çingiz  xanla  bağlı  çəkilmiş  filmdə  də  vardır.  Hələ  tayfa  başçısı  kimi  vahid  dövlət  uğrunda  mübarizə  apararkən  onun  əsas  rəqibi  Camuqanın  sirlərini  ona  çatdıran  iki  sərkərdəni  Çingiz  xan  öldürməyi  əmr  edir.  Halbuki  bu  sirlərin  nəticəsində  o,  əsas  düşməninə  qalib  gələcək  və  vahid  dövləti  quracaqdı.  Burada  diqqət  xarakterdəki  naqislikdən  gedir.  Çingiz  xan  haqlı  idi,  bu  gün  ən  sadiq  hökmdarını  satan  sabah  onu  da  sata  bilər.
Buna  baxmayaraq,  ümid  hələ  ölməyib,  xalq  hələ  tükənməyib.  Qoca  Kariyanın  Xeyir  xanın  övladını  gizlədə  bilib  və  beləliklə,  hələ  gələcəyə  ümid  var.  Çingiz  Aytmatov  yaradıcılığına  xas  olan  mifizm  süjet  xəttində  özünü  büruzə  verir.  Belə  ki,  “Ağ  gəmi”  povestinin  məğzini  təşkil  edən  Ana  maral  əfsanəsində  düşmənlər  tərəfindən  bir  xalq  qırılır.  Yalnız  ana  maralın  xilas  etdiyi  iki  uşaq  sayəsində  xalq  yenidən  artıb-çoxalır.  Yaxud  “Qiyamət”  romanında  dünyanın  sonu  o  zaman  gəlir  ki,  əsərdə  (beləliklə,  həmin  modeldə  dünyada)  sonuncu  oğlan  uşağı  və  son  xilasedici  qurd  öldürülür.  Qoca  Kariyanın  Xeyir  xanın  oğlunu  xilas  etməsi  Otrardakı  xalqın  gələcəyi  üçün  işıq,  ümid  rəmzidir.  Çingiz  Aytmatov  yaradıcılığına  xas  olan  keyfiyyət,  yaradıcılıq  aktının  dünyada  insan  nəslinin  məhvdən  xilas  etmək  cəhdi  kimi  dərk  olunması  bu  əsərdə  özünü  göstərir.
 
Ölkələr,  diyarlar  döndülər  külə...
Yeddi  əsr  keçdi  həmin  zamandan,
İllərin  köpüklü  xırçın  sularından.
Adını  araşdırdım  sənin,  Xeyir  xan!
Ey  mərd,  ulu  babam,  duydum  səsini,
Tarixlər  yandıran  od  nəfəsini.
Bil,  arzun  ölmədi,  sağ  ol,  ey  babam,
Qurtulan  oğlunla  edir  davam.
O  məğrur  qövmün  övladıyam  mən,
İlk  duamdan  bu  günə  qədər,
Mən  sağamsa,  sən  də  ölməmisən,
Zəfərlər  qazandıq,  fatehlər  fatehisən.
 
Nəhayət,  sonda  yazıçı  Çinet  daha  qədimə,  Hun  dövrünə  ekskurs  edir.  Qədim  dövrdə  Hunların  çinlilər  tərəfindən  assimiliyasiya  cəhdləri  ilə  bağlı  müxtəlif  tarixi  faktlar,  eyni  zamanda  əfsanə  və  rəvayətlər  məlumdur.  Qədim  türk  yazılı  mətnlərində  Tonyukukun  hökmdarı  Bilgə  xaqana  məsləhəti  məlumdur.  Göytürk  tarixinin  tədqiqatçısı  Ahmet  Taşağıl  Çin  mənbələrinə  istinadən  yazır:  “Türk  sayca  çox  az  idi,  daha  doğrusu,  çinlilərin  yüzdə  biri  qədər  deyildilər.  Buna  baxmayaraq,  çinlilər  savaş  meydanlarında  məğlub  edilirdi.  Sular  və  otlaqlar  izlənilir,  bir  yerdə  davamlı  yerləşmirdilər.  Ovçuluq  önəmli  peşə  idi,  dolayısı  ilə  praktik  olaraq  savaşa  hazırlıqlı  olurdular.  Gücləri  çatanda  hücum  edib
yağmalayır,  çatmayanda  isə  qaçıb  meşələrin,  dağların  arasında  gizlənirdilər”.
Vəzir  Tonyukuk  türklərin  oturaq  həyata  keçməsi  ilə  bağlı  fikrinə  qarşı  çıxır  və  bildirir  ki,  bu  halda  onlar  özlərindən  qat-qat  çox  çinlilər  arasında  əriyib  yox  olacaqlar.  Burada  isə  hökmdar  Tanrıqut  özü  də  bilmədən  xəyanətin  içindədir,  çinlilərlə  olan  nikah  və  onlarla  qohumluqları  getdikcə  milli  özünəməxsusluqdan  uzaqlaşdırmış,  yad  təsirə  salmışdır.  Bu  təsir  getdikcə  artmaqdadır.  Tanrıqut  isə  bunun  fərqində  belə  deyil.  Hətta  qayınatasının  təklifi  ilə  çinli  qadından  olan  oğlunu  onun  nəzarəti  altında  çinlə  sərhəd  olan  əsas  torpaqlara  rəhbər  təyin  etməyə  belə  razılaşır.  Günlərin  bir  günü  onu  Tanrıqut  –  ölkənin  rəhbəri  vəzifəsinə  təyin  edənlər  onun  qarşısında  peyda  olur,  sanki  qəfil  yuxudan  ayılır.  Amma  artıq  gecdir  və  cəza  mexanizmi  işə  düşmüşdür.  “Sənə  böyük  bir  məqam  verdik,  Tanrıqut.  Fəqət  sənin  hunlara  yaxşılıqdan  çox  pisliyin  dəydi.  Kim  idik  və  indi  kim  olduq?  Rəhbərliyinlə  böyük  Çinə  hücum  etdik,  qalib  gəldik.  Amma  görünür  ki,  işğal  etmək  məğlub  etmək  mənasını  vermir.  Hakim  və  qalib  sayılsan  da,  darmadağın  ola  bilərsən.  Çinlilər  səni  necə  tələyə  saldılar?  Öncə  Tanrıqutu  tərifləməyə  başladılar.  Sonra  ər  məğanlar  verib  rüşvətə  öyrətdilər.  Sonra  yavaş-yavaş  bu  ilanı  (çinli  qadın  nəzərdə  tutulur)  yatağına  saldılar.  Xalq  yerində  deyib:  “Qızıl  mələyi  də  yoldan  çıxarar”.
 
Sən  xalqı  vətən  sevgisindən,  dilindən,
adətlərindən  uzaqlaşdırdın.
Sən  xalqımızın  tarixini,  soyunu,
yurdunu  unutdurdun.
Sən  hunlarda  olan  mərdliyi,  insanlığı,
vəfanı  tükətdin.
Sən  aslanı  pişiyə,  qartalı  sərçəyə,  ceyranı
eşşəyə,  dahini  miskinə  çevirdin.
 
Yazıçı  bu  məqamda  da  xilas  yolunun  bağlanmadığını,  ümid  işığının  sönmədiyini  göstərir.  Tanrıqutun  hunlu  qadından  olan  oğlu  Almas,  əslində,  canavarlar  tərəfindən  aparılmışdır.  Sağ  qalan  oğlan  övladı  burada  nəslin,  yaxud  bütövlükdə  dünyanın  xilasına  ümidlərin  qaldığını  göstərir.
Bədii  ədəbiyyat  ictimai  statusu  ilə  xalqın  yanın  da  durur,  onun  dünəninin,  bugünkü  yaşamının  və  gələcək  qayğılarının  ifadəçisinə  çevrilir.  Həyat  gerçəkliyi  ilə  bədii  nəsrin  daxili  qanuna  -  uyğunluğunun  (fiktivliyin)  kəsişməsində  yaranan  başlıca  ideyanın,  yazıçı  təfəkkürünün  ifadəçisi  kimi  meydana  çıxan  bədii  nümunə  insanı  düşündürür,  bəzən  qayğılar  aləminə  qərq  edir,  onu  bildiyi  və  bilmədiyi  həqiqətlər  haqqında  düşünməyə  vadar  edir.  “Sokratı  anma  gecəsi”  pyesi  iki  xalqın:  qazax  və  qırğız  elinin  dünəni,  bu  günü  və  gələcəyini  tarixi  nümunələrlə  göstərən  dram  nümunəsidir.  Əsərin
müəllifləri  Çingiz  Aytmatov  və  Muxtar  Şaxanov  status  etibarilə  bu  mövzunu,  ideyanı  ifadə  edə  biləcək  iki  bilgin,  ziyalı  insandır.  Əsərdətarixi  sınaqlardan,  tarix  boyu  baş  verən  olaylardan  dərs  almağın  vacibliyi  önə  çəkilir.