Sevda Məmmədova

OPERA SƏHNƏMIZIN SÖNMƏZ ULDUZU

Böyük müğənni, Azərbaycanın ilk qadın opera ifaçısı Şövkət Məmmədova Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin unudulmaz simalarındandır. Musiqi mədəniyyətimizin qaranquşlarından sayılan Şövkət xanımın yaradıcılığı Azərbaycan opera sənətinin parlaq səhifələrindəndir.
1897ci ilin 18 aprelində Tiflis şəhərində çəkməçi Həsənəlinin evində dünyaya göz açan Şövkət hələ uşaq yaşlarından musiqiyə böyük həvəs göstərir. Valideynləri onun bu həvəs və qabiliyyətini görüb pulunu hissəhissə ödəmək şərtilə bir pianino alırlar. Yarım il sonra Tiflis musiqi məktəbinə daxil olan Şövkət 12 yaşına qədər bu məktəbdə oxuyur. Klassik musiqiyə həvəsi onu teztez opera teatrına çəkib aparırdı. Görkəmli italyan müğənnisi Aida Qonzaqa o vaxt Tiflisdə qastrol səfərində idi. C. Verdinin "Riqoletto" operasında Cilda rolunu oynayan müğənninin ifası balaca Şövkəti necə ovsunlamışdısa, evə gələndən sonra da eşidib yadda saxladığı musiqini oxumağa başlayır. Onun oxumaq bacarığı haqqında sözsöhbət dillərə düşür. Tiflisdə xeyriyyəçi qadın qrafinya Vorontsova  Daşkova axşam ziyafətində oxumaq üçün general Kazım Mirzə Qacara bir müsəlman qızı tapmasını tapşırır. Həmin müsəlman qızı 13 yaşlı Şövkət olur. O ziyafətdə A. Rubenşteynin "Əzra" romansını, Azərbaycan xalq mahnısını və bir italyan romansını necə ustalıqla, məlahətlə oxuyursa, qrafinya ona mütləq Peterburqa gedib musiqi təhsili almağı məsləhət görür. Şövkət isə 1910cu ildə məktəbi qurtarıb Bakı metsenantlarının köməyi ilə İtaliyaya oxumağa gedir. 14 yaşlı müsəlman qızı İtaliyanın Milan şəhərində keçmiş opera müğənnisi Dotti Ambrozionun sinfində dərs keçməyə başlayır. Bir ildən sonra təhsil haqqını ödəyə bilmədiyindən Vətənə qayıdır. Ü. Hacıbəyli başda olmaqla o dövrün ziyalıları, incəsənət xadimləri Şövkətə maddi yardım məqsədilə Tağıyev teatrında bəstəkarın "Ər və arvad" operettası göstərilir. Toplananvəsait Şövkətintəhsilinindavamınasərfedilməliidi. Tamaşadansonra Şövkətsəhnəyə çıxıboxumağabaşlayır. Şaqraqvə məlahətlisəsəvvəlcə zalda ölü sükutyaradır. LakinazsonrasankiyuxudanayılanBakı qoçuları balacaqızcığazı ölümlə hədələyərəktəhqiramizsözləryağdırmağabaşlayırlar. Mirzəağa Əliyevlə Ü. Hacıbəyligizliyolla Şövkətiteatrdanqaçırırlar. Tamaşadantoplanan 1500 manatpulmüsadirə olunurvə ŞövkətTiflisə qayıdaraqortaməktəbibitirir. Ailə həyatı quraraqKiyevə köçürvə Aleksandra Şperlinqinsinfində təhsilinidavametdirməyə başlayır. KiyevkonservatoriyasındaoxuduğuillərgörkəmlibəstəkarR. Qliyerlə görüşürvə yaradıcılıqəlaqələriyaranır. "Gəl, gəl, eymənimmaralım", "Küçələrə susəpmişəm", " Yeri, yeriküsmüşəmsəndən" və s. Azərbaycanmahnılarını Qliyerilkdəfə Şövkətinifasındaeşidirvə Azərbaycanmusiqisinə heyranolur. Sonralarbəstəkar "Şahsənəm" operasını yazarkənAzərbaycanmusiqinümunələrindənyaradıcılıqlabəhrələnmişdir.
1920ciildə ŞövkətMəmmədovaKiyevkonservatoriyasını bitiribBakıyagələndə artıqpüxtələşmiş birmüğənniidi. Onunyeniformada, yeni çalarlarlaoxumağı çoxlarınınxoşunagəlmir. Şövkətbilirdiki, yenilikhəmişə maneələrlə qarşılaşır. Sənətdə yeniliyixalqbirdənbirə qəbuledə bilmir. Bunun üçünuzunbirproses, birdə dözümlazımidi. Şövkətisə uşaqlıqdandözümlü idi. Sağ olsunyaxşı adamlar. Onunbirmüğənnikimiyetişməyində Ü. Hacıbəylivə Qliyerin çoxböyükxidmətləriolmuşdur. Sənətşünaslarındiliilə desək "... Qliyer ŞövkətMəmmədovanı kəşfetdi, Üzeyirbəyisə Şövkətinəlindəntutubilkazərbaycanlı qadınmüğənninisəhnəyə gətirdi..."
..."Cəsarətlə deyərdimki, ŞövkətxanımMəmmədovavokalsənətimizinilkpioneriolubdur. Obusənətingələcəyi üçünbütüngəncliyiniqurbanveribdir ..." (Ü. Hacıbəyli).
... "MənRusiyadaböyümüşəm. Deməkolarki, ŞövkətxanımMəmmədovailə ilktanışlığaqədərAzərbaycanı tanımırdım. MənAzərbaycanı ilkdəfə Şövkətinoxuduğuxalqmahnıları ilə kəşfetmişəm." (R.Qliyer).
Kiyevkonservatyoriyasını bitiribBakıyagələndə ilkdəfə oynadığı rol Ü. Hacıbəyovun "Arşınmalalan" operettasındaGülçöhrə olub. Azsonrarepertuarını genişləndirərəkAvropavə Azərbaycanoperalarındayeniyeniobrazlaryaratmağabaşlayır. "Traviata" daViolettanı, "Riqoletta"daCildanı, "Şahsənəm"də Şahsənəmi, "Şah İsmayıl"daGülzarı, "Nərgiz"də Nərgizi, "ŞotaRustaveli"də Ninanı, "Lakme"də Lakmeniustalıqlaifaedir. Bütünburollaronun üçünyeniməktəb, məhəkdaşı olur.
ŞövkətMəmmədovamüxtəlifillərdə, ayrıayrı operalardaobrazları elə ürəklə, məhəbbətlə yaradıbki, bugündə özdəyəriniitirməyib. Şahsənəmvə Nərgizobrazlarınındaxilialəmini, səmimiyyətini, sadəliyini, mərdanəliyini özünə məxsusməharətlə açıb. Təsadüfideyilki, 1938ciildə MoskvadakeçirilənAzərbaycanincəsənətiongünlüyündə Şahsənəmvə Nərgizobrazlarını elə məharətlə ifaetmişdiki, həminildə SSRİ xalqartistifəxriadınalayiqgörülmüşdü.
Şövkətxanımtəkcə operamüğənnisiolaraqqalmamışdır. Parisdə, Berlində, Təbrizdə qastrolsəfərlərində olarkənAzərbaycanxalqmahnılarıylaxarici ölkə dinləyicilərininqəlbinə yoltapmışdır. Hətta 1925ciildə Parisdə məşhurbirFransabəstəkarı onunifasındanheyrətlənərəkdemişdir: "Bumüğənni çoxnadirsəstembrinə malikdir. Onunsəsiroyalı olduqcapisvəziyyətdə qoyur. Bumüğənni üçünxüsusiroyaldüzəltməklazımdır". Fransızqəzetlərindənbiriyazırdı: "ŞövkətMəmmmədovanın çıxışı birdahasübutetdiki, böyükmusiqimədəniyyətivə vokalməharətiancaqavropalılarınqismətideyil."
Hələ XXəsrinəvvəllərində Azərbaycanı, Azərbaycanmədəniyyətinidünyayatanıdanböyükmüğənnininxidmətləribununlaməhdudlaşmır.
Azərbaycanmusiqifolklorunungözəlifaçısı olanmüğənnibaşqaxalqlarınmahnılarını dasevəsevə oxumuşdur. O, Şubert, Şuman, Qriq, Brams, Qlinka, Rubenşteyn, Çaykovski, RimskiKorsakov, QliyerkimigörkəmliAvropavə rusklassikbəstəkarlarınınvokalmusiqisinidə özrepertuarınadaxiletmişdi.
Ömrünün çoxhissəsinimusiqiyə həsretmiş ŞövkətMəmmədova 1948ciilə qədərAzərbaycanOperaTeatrındaişləmişdir.
Onun həyat yoluna nəzər salanda təəccüblənməyə bilmirsən. Azərbaycanmusiqisənətininbir çoxsahələrində obirincilərsırasındadayanıb. Onuntəşəbbüsü ilə BakıdailkTeatrTexnikumuyaradılıb. BuYaxın Şərqdə ilkteatr, ilktəhsilocağı idi. Şövkətxanımınbirmüddətdirektorluqetdiyibutexnikumunilkburaxılışı 1926cı ildə olubvə ilkqadınməzunuisə unudulmazFatmaQədriidi. Azərbaycandailknotnəşriyyatı da ŞövkətMəmmədovanıntəşəbbüsü ilə yaradılmışdır. Burada Ü. Hacıbəylinin, M. Maqomayevinredaktəsivə tərtibiilə Azərbaycanxalqmahnıları nəşrolunurdu. İndikiTeatrXadimləri İttifaqı dailkdəfə AzərbaycanTeatrCəmiyyətikimiməhz Şövkətxanımtərəfindənyaradılmış və ilkdirektorudasənətkarın özü olmuşdur. O, ilkazərbaycanlı müğənnidirki, 1925ciildə Fransadasəsiyazılmış valı buraxılmışdır.
Şövkət xanım bütün ömrü boyu sənətin müxtəlif sahələrində nə isə bir iş görmək arzusu ilə yanıb. Müxtəlif illərdə musiqi folklorumuzun toplanmasında iştirak eləyib. Bu sahədəki işlərinə görə hətta Parisə də gedib. Bir həqiqət də var ki, hansı sahədə çalışırsa çalışsın, Ş. Məmmədova həmişə opera solisti olaraq qalırdı. O, musiqisizyaşayabilmirdi. Müxtəlifoperalardayaratdığı obrazlariçərisində Rossininin "Sevilyabərbəri"ndəkiRozinapartiyası üzərində uzunmüddətişləmiş, sərfetdiyiəməkboşagetməmiş, obrazınyüksəktəcəssümünə nailolaraqtamaşaçılarınqəlbində unudulmazizburaxmışdı. Rozinanınnikbinhisslərlə zənginvə çılğınaləminə ŞövkətMəmmədovanıncənubhərarətirəngarəng çalarlargətirirdi. Rozinanıngah şıltaq, gah çılğın, gahqüssəli, gahdautancaqlığı heyrətamizvokalifaçılığındanecə də əlvanvə yaddaqalanidi. "Gecə sakitliyində" kovatinasını ifaedərkəntamaşaçılarvəcdə gəlirdilər. O, RozinarolununAzərbaycandilində ilkvə həmdə əvəzsizifaçısı idi.
Delibin "Lakme" operasındaLakmerolunuda ŞövkətMəmmədova özünəməxsusorijinalvə parlaqboyalarlayaratmışdır. Buopera Şərqmövzusundaolduğundanmüğənninin ürəyinə daha çoxyatır, anadilində səsləndirməkdənböyükzövqalırdı. Lakmeninzəngindaxilidünyasının, nəcibhisslərininifadəsiolan "Beşiknəğməsi", "EyucaDurla" kimimüqəddəslərə müraciət Şövkətxanımınifasındadahatəsirlisəslənirdi.
Müğənnininvokalifaçılığı heç zamanobrazınhəyathəqiqətini, incəliyini üstələmir, əksinə ifaçılıqlasəhnə həyəcanlarınınvəhdətinə çevrilirdi. Operanınəsaspartiyalarındanolan "Zənglərlə ariyanın" ifasındabu özünü daha çoxbüruzə verirdi.
Şövkət xanım tamaşaçını təkcə səsi ilə deyil, obrazın daxili aləmini, xarakterini ustalıqla açması ilə də heyrətə gətirirdi. Onun yaradıcılığında düşüncə ilə duyğu vəhdət təşkil edirdi.
Dünya opera teatrları repertuarının fəxri olan "Riqoletta" operasında Cilda obrazı lirik  koloritli soprano səsli müğənnilərin qu nəğməsi hesab olunur. Hələ gəncliyində Cildanın partiyasını məşhur italyan müğənnisi Aida Qonzaqanın ifasında heyranlıqla dinləyən Şövkət xanım, bu rolda görkəmli italyan müğənnisi Totti del Monte və Qali Kurçinin ifasını da eşitdikdən sonra öz Cildasını yaratmağa başlayır. İstər ariya, istərsə də duet və reçitativlərində Şövkət xanım əvəzedilməz və parlaq səhnə təcəssümü yaratmağa nail olmuşdur. Cilda ilə Riqollettanın duetinin kulminasiya nöqtəsi Cildanın "Bilirəm ki, sizi xoşbəxt edərəm" sözləri ilə başlayan hissəsidir. Cildanın ötəri kədərini yüngül bir qüssə əvəz edir və ardınca təbəssüm və pıçıltılı replikalar gəlir. Şövkət xanım bu çətin və mürəkkəb epizodu elə təmiz, rəvan səslə ifa edir ki, tamaşaçı uzun müddət bu sehrli anların təsiri altında qalır. Şövkət xanımın ifasını eşidənlər bu səhnəni yaddaşlarından silə bilməyiblər.
Cildanınariyası azərbaycanlı müğənnininənböyüknailiyyətiidi. Obuariyanı rəngbərəngsəsqammaları ilə ifaedirdi. Onunifasınınsehrinə təkcə aditamaşaçılardeyil, böyüksənətkarlardadüşürdü. DahiNiyazideyirdi: "Yəqinki, indikinəslinnümayəndələri ŞövkətxanımMəmmədovanınvokalifaçılığı ilə yaxşı tanış deyillər. Ammamənböyükistedadsahibiolanbumüğənnininyaradıcılığını həmişə sevibizləmişəm. O, orijinalmüğənni, əslvokalçıdır. ŞövkətxanımvokalsənətininAvropa üsullarını Azərbaycanmillioxumaxüsusiyyətləriilə məharətlə birləşdirməyə nailolansənətkarlardandır. Mənbuistedadlı sənətkarı dəfələrlə eşitmişəm. Açığını etirafedimki, hərdəfə də buqeyriadiistedadsahibininifaçılığı mənisehrləyib."
Dünya şöhrətli müğənni Rəşid Behbudov isə öz duyğularını belə ifadə etmişdir: "Şövkət xanımı mən Azərbaycan opera teatrı səhnəsinə gələn ilk qadın müğənni kimi tanıyıram. İtaliya və Kiyevdə mükəmməl musiqi təhsili almış bu müğənni ilk gündən Azərbaycan musiqisinin ağırlığını çiynində daşımışdır. Onun gözəl ifaçılıq manerası oxuyanlarımız üçün örnək olmuşdur."
Elə sənət adamları var ki, onlar bir yerdə doğulur, orada boyabaşa çatır və yaradıcılıqları, həyatları bir məkanla bağlı olur. Ancaq Şövkət Məmmədovanın tərcümeyihalı ilə tanış olanda gərək Tiflisdən tutmuş İtaliyaya, Kiyevə qədər dolanaq, Bakıda qərar tutaq. Tiflisdə doğulan, İtaliyada, Rusiya və Ukraynada təhsil alan, Bakıda ömrünü başa vuran bu sənətkarın həyatı qədər yaradıcılığı da mürəkkəb və rəngarəngdir.
Şövkət xanım həm də gözəl təşkilatçı və fəal ictimaiyyətçi idi. O 1923cü ildən özünün təşəbbüsü ilə yaradılan Azərbaycan Teatr Texnikumunun ilk direktoru olmuşdur. 1939cu ildən Opera Teatrının direktoru vəzifəsində çalışan Ş. Məmmədova altı il sonra özünün təşəbbüsü ilə yaradılan Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin ilk sədri olur. Müəllimlik fəaliyyətinə də elə həmin illərdən başlamışdır. Ş. Məmmədova konservatoriyanın vokal kafedrasının müdiri və vokal fakültəsinin dekanı kimi milli kadrların yetişməsində böyük xidmətlər göstərmişdir. O 1949cuildənkonservatoriyanınprofessoruidi. SSRİ xalqartistləriF. Əhmədova, M. Maqomayev, V. Kərimov, A. Əliyeva, RSFSRxalqartsitiL. Platonova, UkraynaSSRxalqartistiC. Koçarova, TacikistanSSRxalqartistiO. Orifov, Stanislavskivə Nemiroviç  DançenkoadınaMoskvaTeatrlarınınsolistləriM. Karlova, L. Şerbaçova, AzərbaycanmüğənniləriA. İbrahimova, Tahirə Mirzəyevakimiifaçılar Şövkətxanımıntələbələriolmuş, vokalifaçılığınınsirrləriniondan öyrənmişlər.
Mülayim, gözəl xasiyyətli olduğu üçün ondan yaxşı dost tapmazdın. Odostluqda çoxsədaqətlivə fədakaridi. RusifaçılıqsənətiningörkəmlinümayəndələriL. Sobinavə A. Nejdanovailə Şövkətxanımailəvidostidilər. V. Gess, S. Stolerman, A. Klibsonvə başqaları ilə yaradıcılıqdostluğusaxlayırdı. DahimüğənniBülbüllə hələ İtaliyadatəhsilaldığı illərdənmehribandostidilər. Budostluq "Şahsənəm" və "Nərgiz" operalarınınuğurqazanmasındaəsasamillərdənolmuşdur. MəşhurbəstəkarQliyerlə yaradıcılıqdostluğundanbəhrələnəndə təkcə Şövkətxanımdeyildi. Qliyer "Şahsənəm" operası üzərində işləyərkənbirsıra çətinliklərlə üzləşmişdir. Bəstəkarınəlində heç birmusiqimaterialı yoxidi. Şövkətxanımmillimusiqiparçalarınınaraşdırılmasındavə operadayerliyerində istifadə olunmasındaQliyerə yaxındanköməklikgöstərib. Məhz Şövkətxanımınsəyinəticəsində belə gözəlbiroperayaranıb.
Yaşadığı illərdə Ş. Məmmədovabirmüğənni, müəllim, əslustadkimioperasənətimizininkişafındamisilsizroloynamışdır. Ohələ uşaqyaşlarındanhəryerdə Azərbaycanmusiqisinin, əsrarəngizxalqmahnılarımızıngözəltərənnümçüsü kimiadqazanmışdı.
Bütünhəyatı və yaradıcılığı həqiqivətəndaşlığıngözəlnümunəsiolansənətfədaisi Ş. Məmmədovayazmışdır: "BütünhəyatımboyuAzərbaycanmusiqisi, Azərbaycansəhnəsivə mədəniyyəti üçünəlimdəngələnietməyə çalışmışam. Mənhəmişə busənətin özünəməxsusluğununvə təkrarolunmazlığınınqədrinibilmişəm".
Vətəninisevən, sənətinqədrinibilənsənətkaraqədirbilənxalqı həmişə böyükhörmətvə etimadgöstərmişdir. İlkazərbaycanlı qadınSSRİ xalqartistiolan Ş.Məmmədova 4 çağırış AliSovetindeputatı olmuşdur. Xalqınsəsinitəkcə səhnədə deyil, yüksəktribunadadaeşitdirməyə nailolmuşdur. HazırdaMilliKonservatoriyanınvokalstudiyası ölməzsənətkarınadını daşıyır. Bustudiyadaoxuyan, təhsilalanhərbirgəncunudulmazmüğənnininadınavə sənətinə ehtirambəsləyir, ecazkarsənətinsirrlərini öyrənməklə Şövkətsənətindənhələ də bəhrələnirlər. Əslsənətkimi, sənətkarda ölməzdir, əbədidir. Təkcə yaşadığı dövründeyil, bütündövrlərinsənətkarı, sönməyən, əbədiulduzuolmaqhərkəsə nəsibolanxoşbəxtlikdeyil.
           
“Qobustan” jurnalı