Kamil Əfsəroğlu
ROBER OSSEYN HAQQINDA
Paris dünyanın ən gözəl, füsünkar şəhərlərindən sayılır. Paris bir də ona görə gözəl və füsünkardı ki, o, dünya mədəniyyətinə əvəzsiz sənət nümunələri, görkəmli sənət ulduzları bəxş edib. Məşhur kino aktyoru, rejissoru Rober Osseyn də belə ulduzlardan biridir.
Kino ulduzlarının sənətə gəlişi hardasa bir-birinə bənzəyir də, bənzəmir də. Bəzilərinin sənət karyerası hansısa xoşbəxt bir təsadüfdən başlayıb. Bəzilərini isə sənətə gətirən onun zahiri görünüşü, gözəlliyi, bir də istedadı olub.
Rober Osseynin kino karyerası Pol Kadeakın 1954-cü ildə çəkdiyi «Sarışınlar sahili» filmindəki rolu ilə başlayıb. Qamətli, aydın sifətli, duru baxışlı gənc - o, kino həvəskarlarının yadında beləcə qalıb. Təbii ki, hər şeydən əvvəl Roberi tamaşaçılara sevdirən onun istedadı, təbii oyunu, ustalıqla yaratdığı maraqlı ekran qəhrəmanlarıdı. Hansı mövzulu filmlərdə çəkilirsə-çəkilsin, Roberin qəhrəmanları tamaşaçıya yaxındır, əzizdir. O, qəhrəmanlarını sevməyi və sevdirməyi bacarır. Yaradıcılığı həmişə kino həvəskarlarının diqqət mərkəzində olub. Çəkildiyi filmlərin bir çoxu Azərbaycan tamaşaçılarına da yaxşı tanışdır və sənətkarın bizdən ötrü bir özəlliyi budur ki, onun damarlarından azərbacanlı qanı axır.
Rober Osseynin yaradacılığına nəzər salanda görürük ki, sənətə gəlişi təsadüfi olmayıb. Əvvəla, ona görə ki, Rober sənətçi ailəsində dünyaya göz açıb. Atası Əminulla Hüseynov dövrünün bəstəkarı, musiqiçisi kimi tanınıb. Paris həyatına qaynayıb-qarışmaqdan ötrü o, Andre Osseyn adıyla çıxış eləyib. Əslən səmərqəndli, milliyətcə azərbaycanlı olan Əminulla Hüseynov sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mühacir dalğasının vətəndən uzaqlara atdığı ziyalılardandır. Berlində rus mühacirinin qızı Anna Minevskaya ilə tanış olur, onunla evlənməyi qərara alır. Bir neçə aydan sonra Parisə köçürlər. İlk baxışdan qayğısız və cəlbedici görünən dəbdəbəli Paris həyatı gənc ailəni o qədər də xoş və gülərüz qarşılamır.
1927-ci ildə Əmunulla Hüseynov və Anna Minevskayanın övladı dünyaya gəlir, adını qoyurlar Rober. Roberin uşaqlığı çətin keçib, bu, alənin maddi durumuyla bağlıydı. Əminula Hüseynov restoranlarda ifaçılıq eləyir, həyat yoldaşı Anna isə rus mühacir teatrında səhnəyə çıxır. Əlbəttə, bütün bu səylər ailəni çətinliklərdən qurtara bilmir. Məktəb haqqının ödəyə bilmədiyi üçün balaca Rober dəfələrlə oxuduğu internatları dəyişməli olur. Fransada doğulsa da, valideynlərinin simasında mühacir həyatının nə demək oluğunu aydın görürdü. Roberin təhsildə elə də uğurları omayıb. O, dərsdən yayınıb tənhalığa çəkilməyi, bir kənarda oturub həyətdə, küçədə baş verənləri, insanları müşahidə etməyi sevirdi. Bəlkə də sonradan onu sənətə gətirən məhz müşahidə edə bilmək qabiliyyəti olub. O, insanları düşündürən həyati problemlərə, onların hisslərinə, qayğılarına biganə deyildi. Əlbət, ona görə ki, Roberin özü də bu qayğıların içində böyüyürdü.
Roberin sənətə olan həvəsi getdikcə artırdı. Öz yolunu müəyyənləşdirmək vaxtı çatmışdı, seçim qarşısındaydı. Dram dərnəklərində məşğul olması, məşhur Rene Simon kursunu bitirməsi və «Qran qinol» teatrında çıxışları onun sənətdə atdığı ilk addımları idi. Əlbəttə, gənc Rober yaxşı bilirdi ki, şöhrət adama birdən-birə, heç də asanlıqla nəsib olmur. Şöhrətə aparan yolun yoxuşu, enişi var və bu yolun yolçusu sınaqlardan çıxmalıdı, öz üzərində işləməli, çalışmalıdı.
Rene Simon kursunda aktyorluqla yanaşı, rejissorluq təcrübəsinə də yiyələnmişdi. Ümumiyyətlə götürəndə, onu demək olar ki, Rene Simon məktəbi çox gəncin həyat yoluna, yaradıcılığına yaşıl işıq yandırıb, bu kursu bitirənlərin çoxu sonradan Fransanın tanınmış teatr və kino sənətkarları kimi yetişmiş, məşhurlaşmışlar.
İlk dəfə ekrana çıxanda Rober 21 yaşındaydı. Əlbəttə, onun jan Deplaunun «Suvenir» filmindəki debütü uğurlu sayıla bilməzdi, odur ki, o heç nəylə yadda qalmadı. Təcrübəsizlik istər-istəməz öz sözünü deyirdi. Başlıcası oydu ki, Rober ruhdan düşmədi, o özünə inanırdı, məhz bu inamın nəticəsiydi ki, 1954-cü ildə daha bir filmdəki oyunuyla o öz sözünü deyə bildi, fransız kinosu Rober Osseynin simasında yeni bir istedadı aşkar elədi, tapdı. Kino tənqidçilərinin onun haqqında yazdıqları ümidverici məqalələr gənc Roberin özünə olan inamını daha da artırdı. Enlikürək, qədd-qamətli, sərt çöhrəli gənci tamaşaçılar daha çox mənfi rolların ifaçısı kimi, mənfi auralı bir aktyor kimi qəbul edirdilər. O, təhlükəli cinayətkar, quldur və məkrli insan rollarını özünəməxsus bir ustalıqla oynayırdı. «Düseldorflu vampir» adlı psixoloji-kriminal dramındakı Pyotr Kurten də məhz belə obrazlardandır. Rober Osseyn tamaşaçı sevgisini bu yolla qazandı, ürəkləri bu yolla fəth elədi. O, tamaşaçı sevgisini öz qəhrəmanlarına oyatdığı nifrətdən qazanırdı.
Mənə elə gəlir ki, Rober Osseynlə məşhur Misir kinoaktyoru Ömər Şərifin yaradıcılğı arasında bir paralelik var. Hər ikisinin sənətə gəlişi çox oxşardı, ikisi də böyük ekrana həvəskar dram dərnəyindən gəlib, kurslarda oxuyublar, özü də bu, təxminən eyni vaxta təsadüf edir. Rober Osseyn də, Ömər Şərif də filmdə çəkildikləri aktrisalara evləniblər və hər ikisinin ilk evliliyi uzun sürməyib. Onların zahiri görünüşlərində də bir oxşarlıq duyulmaqdadır, hər ikisi qamətli, sərt sifətlidir. Ömər Şərifin «Makenanın qızılı» filmindəki məkrli, qəddar quldur Kolarado obrazı Rober Osseynin Pyotr Karteninə mənəviyyatca çox yaxındır. Bu iki məşhur sənətkarın həyat yollarında fərqliliklər də var. Rober Osseyn üçüncü dəfə ailə qurub, dörd oğul atasıdır. Ömər Şərif isə ecazkar aktrisa Faten Həmmamadan sonra bir daha evlənməyib, yeganə oğlu Tariklə Qahirədə yaşayır. Maraqlıdır ki, Ömər Şərifin həyat və yaradıcılığı da Fransa ilə sıx bağlı olub, uzun müddət Parisdə yaşayıb, filmlərdə çəkilib. Ancaq bu iki sənətkarın istər kinoda olsun, ya teatrda, yaradıcılıq əlaqələri barədə heç bir məlumata rast gəlməmişəm. Kim bilir, eyni aktyor ampluasına malik, bir-birinə hardasa bənzəyən, hardasa bənzəməyən bu sənətkarlar bəlkə də özlərini həmkardan daha çox rəqib görüblər.
İlk uğurlu filminin ekranlara çıxdığı vaxtdan bir il sonra, 1955-ci ildə Rober Osseyn özündən on yaş kiçik olan gənc aktrisa Marina Vladiylə evlənir. Bu evliliyin fransız kinosuna nə verəcəyini mətbuat çəkçevir eləyir, tənqidçilər təzadlı fikirlər söyləyirdilər. Əslində bu təbii idi, sənət adamlarının həyat və yaradıcılığında evlilik öz müəyyən təsirini göstərməyə bilmir. Həm Reber Osseynin, həm də Marina Vladinin yaradıcılığına nəzər salanda belə qənaətə gəlmək olur ki, onların evliliyi sənətə yeni bir aktyor dueti bəxş eləyib və bundan fransız kinosu udub, qazanıb. Belə götürəndə, onları birləşdirən də elə kino olub. Onlar evdə ər-arvad, çəkiliş meydanında isə hansısa əsərin bir-birini dəlicəsinə sevən personajları idilər.
Mən Rober Osseynin ekran əsərlərindən əvvəl Marina Vladinin filmini görmüşəm. Kuprinin eyni adlı əsəri əsasında çəkilən «Cadugər qız» filminə uşaq vaxtı ucqar əyalət qəsəbəsində, soyuq bir payız axşamı, qış klubunun qızdırılmayan zalında baxmışam. Film mənə o qədər maraqlı gəlirdi ki, zaldakı soyuğu belə hiss eləmirdim. Ekrandakı təsirli hadislər, epizodlar tamaşaçıları öz sehrinə salmışdı. Film çox maraqlı bir ekran əsəri kimi yadda qalmaqla yanaşı, Kuprini bizə sevdirdi, sinfimizdə o yazıçını tanımayan, oxumayan şagird yox idi.
Marina Vladi öz həyat yoldaşı ilə birlikdə bir neçə filmə imza atmış, uğurla çəkilmişdir. Rober Marinanı özünün ilham pərisi sayırdı. Evlilikləri barədə Osseyn belə deyir. «Mən Marinanı ilk dəfə görəndə onun on beş yaşı vardı, balet məktəbində oxuyurdu. Məndən on yaş kiçik idi. Otağımın divarlarını onun şəkillərilə bəzəmişdim. O, adamın ağlını başından çıxaracaq dərəcədə gözəl, alagöz, nərmənazik qız idi. Onda mən «Yaramazlar cəhənnəmə gedirlər» adlı ilk filmimi çəkməyə hazırlaşırdım. Marinanı baş rolda çəkilməyə dəvət elədim, o razılaşdı. Çəkiliş meydançasından isə bizim məhəbbətimiz başladı..»
Sovet tamaşaçıları Rober Osseyni Marina Vladidən çox sonralar tanıdı. «Hökm», «İkinci həqiqət» Roberin sovet prokatında göstərilən ilk filmləriydi. Altmışıncı illərin ortasında ekranlara çıxan, Anjelikanın sərgüzəştlərindən bəhs edən melodramdakı qraf de Peyrak obrazıyla isə o, tamaşaçıların sonsuz sevgisini qazandı və daha çox bu roluyla yadda qaldı. jofrey de Peyrak obrazıyla da, demək olar, aktyor mənfi aura təsirindən çıxdı və sübut elədi ki, müsbət xarakterli obrazları da ustalıqla yarada bilmək əzmindədir. Mətbuatda bu rolu Osseyn yaradıcılığının zirvəsi adlandıranlar da var. Elə aktyorun özü də buna böyük önəm verir. Müsahibələrindən birində deyir ki, mən qəbrimin baş daşında özümün yox, jofre de Peyrak obrazının əksinin çəkilməsini istərdim... Edamdan yaxa qurtaran qraf de Peyrak öz sevgisi uğrunda usanmadan, qorxub çəkinmədən mübarizə aparır və subut eləyir ki, Anjelikanının məhəbbətinə layiqdir. Bu film az qala bütün fransızların idealına çevrilib. Deyirlər əgər kinematoqraf olmasaydı belə, təkcə «Anjelika»ya görə onu kəşf etməyə dəyərdi.
Rober Osseyn səksəndən çox ekran əsərində çəkilib. Onlardan bəzilərinin rejissoru da özüdür. Ümumiyyətlə götürəndə isə, Roberin yalnız kinoda deyil, teatrda da uğurları çox olub. Kinoda olduğu kimi, onun səhnə qəhrəmanları da tamaşaçılara doğmadı, yaxındı. İstər ekranda olsun, istərsə də teatrda, Osseyn qəhrəmanlarının simasında fransızlar özlərini, öz həyatlarını görürlər və aktyora olan hədsiz hörmət və sevgi də məhz bundan qaynaqlanır. Hər halda bu sənət növlərinin hər birinin özünəxas tələbləri, xüsusiyyətləri var. Bəzən belə də olur ki, teatr aktyoru kinoda istənilən səviyyəyə qalxa bilmir və yaxud da əksinə, kino aktyorunun oyunu səhnədə bir o qədər də uğurlu alınmır. Rober Osseynin özünün hansı sahəyə üstünlük verdiyini müəyyən etmək asan deyil, kimisi onu daha çox kino aktyoru, kimisi isə teatr sənətçisi kimi qəbul edir. Son illər teatr rejissorluğuna daha çox yer verən Rober, yalnız fransız dramaturqlarının deyil, dünya klassiklərinin əsərlərinə də dönə-dönə müraciət edir. Şekspir, Dostoyevski, Edqar Po kimi yazıçıların qəhrəmanlarını fransız səhnəsinə gətirib. O, 1970-ildən başlayaraq doqquz il Reymsdəki Milli xalq teatrının rəhbəri olub. 1985-ci ildə «Yuli Sezar», onun ardınca «Leon xidmətçisinin işi», «Səfillər», «İsus adında insan» və digər əsərlərə səhnə quruluşu verib və bu quruluşlar maraqla qarşılanıb. Parislilər əl çalmaqda o qədər də əliaçıq deyillər, Rober Osseynin tamaşalarında isə onlar aktyorları ayaq üstə alqışlamaqdan yorulmurlar.
Teatr rejissoru kimi hadisələrə onun öz baxışı, öz münasibəti var, aktyor seçimində də yanaşma tərzi fərqlidir. Bir də görürsən çox məşhur bir əsərə tanınmamış, təcrübəsiz aktyoru dəvət eləyir. Peşəkarlıq hissiyatı Roberi heç vaxt aldatmır, ilk dəfə səhnəyə çıxardığı gənclər rejissorun ümidini doğruldurlar. Əlbəttə, bir qayda olaraq, teatrlar tanınmamış, populyar olmayan aktyorlarla kontrakt bağlamağa həvəsli deyil. Bu halda Rober öz cibindən vəsait ödəmkdən belə çəkinmir. Roberin ekrana, səhnəyə gətirdiyi mövzular müxtəlifdir: onu insanların taleyi düşündürür, onların haqqlarından, hüquqlarından, arzu və istəklərindən, həyatda qarşılaşdıqları problemlərdən söhbət açır. Uşaqlıq illəri kasıblıq içində keçdiyindən bu problemlər rejissora yaxşı tanışdır. Belə problemlər dünən də olub, bu gün də var.
Rober Osseynin sənətə gəlişinin təkcə Fransada deyil, dünya kinosunda tənqidi realizmin formalaşdığı bir dövrə təsadüf etməsi sonradan onun yaradıcılığına müəyyən təsir göstərməyə bilməzdi. Onun fikrincə, sənət insanlara yalnız əylənmək üçün deyil, onları düşündürmək, onlara yol göstərmək, adamlarda sabahkı günə inam oyatmaq üçün lazımdır. Təəssüf ki, bu gün belə düşünənlərin, sənətin cəmiyyətdəki yerinə, roluna bu cür önəm verənlərin sayı getdikcə azalır. Dünyada şoulara, səs-küylü oyunlara, bayağı əsərlərə, tamaşalara meyl getdikcə artır. Artır deyəndə, insanları buna sürükləyirlər. Bu isə mənasızlığa, daha açıq desək, mənəviyyatsızlığa aparır. Ürək ağrısı ilə eyni sözləri öz ölkəmizdəki bəzi televiziya proqramları, bəzi filmlər, tamaşalar, bədii əsərlər haqqında da söyləmək olar.
Bu kiçik yazıda dünya şöhrətli, məşhur bir sənətkarın - fransız aktyoru, rejissoru Rober Osseynin həyat və yaradıcılına nəzər salmağa çalışdıq. Belə bir sənətkarı yaxından tanımaqda, onun yaradıcılığını öyrənməkdə fayda var və onu da unutmayaq ki, Rober Osseyn bizə bir köynək yaxındır, damarlarında azərbaycanlı qanı axır, Əminulla Hüseynovun oğludu…