Əbülfət HƏSƏNOĞLU
Nəsimi sözünün sirrlərindən
Giriş
Dahi şairimiz İmadəddin Nəsimini xalqımıza daha yaxından tanıtmaq üçün onun qəzəllərinə şərhlər yazmaq niyyətindəyəm, inşallah.
Bu məqsədlə Qəzənfər Paşayevin tərtibatı və Məmmədəli Əsgərovun redaktorluğu ilə oxuculara təqdim olunmuş, İ. Nəsiminin " İraq divanı”nı (Yazıçı 1987) əsas götürmək fikrindəyəm.
Şərhlərə başlamazdan öncə, tez-tez təsadüf edəcəyimiz , İ.Nəsimi poeziyasını səciyyələndirən bəzi məsələləri açıqlasaq, sonrakı işimizi asanlaşdırmış olarıq .
Şairin hürufi təriqətini bəyənib, qəbul etdiyi və ömrünün sonuna qədər əqidəsinə sadiq qaldığı hamıya yaxşı məlumdur.
Hürufilik sufilik təriqətlərindən biri olub XIV əsrin sonunda dahi mütəfəkkir Fəzlullah Nəimi tərəfindən yaradılmış və Şirvanşah I İbrahimin dövründə Şirvanda və Bakıda geniş yayılmışdı. Hürufilik sözünün kökü ”hürif”, hərflər deməkdir. Hürufilər hərf , rəqəm və ayrı-ayrı sözlərə rəmzi mənalar verməklə, fikirlərini gizli şəkildə öz dərvişlərinə çatdırmaqla , bu cərəyanın yayılması üçün məxfilik əldə edib, onsuz da dözülməz olan təqiblərdən yaxa qurtarmaga çalışmışlar. Bu mənada, əslində, ancaq hürufilərin anlaya biləcəyi yeni bir "dil" yaratmış oldular.
Sən bu Nəsiminin dilini anla, bil sözün
Kim, var bu dildən özgə bizim bir lisanımız.
yaxud,
İnsu cinnin dilini gərçi Süleyman bildi,
Sən bilən dili bu gün yəni Süleyman nə bilür?
yaxud,
Ey badi-səba var xəbəri yarə ilət kim,
Hud-hud dilidir, bunu Süleyman dəxi bilməz
yazmaqla, şair bu "dilin" məxfiliyinə işarə etmişdir. Əslində belə bir “dilin” yaranması dövrü zəruriyyətdən irəli gəlmişdi. Adi din xadimləri tərəfindən təqiblərə məruz qalan sufilər öz ideyalarını yaymaq üçün dərvişlik etmiş və bir-biri ilə gizli əlaqədə olmuşlar. Məqsəd isə, islam dininin gözəlliklərini dünyada yayıb, bu dinin tələblərinə uyğun hakimiyyət qurub, dünyanı gözəlləşdirmək olmuşdur.
Adi insan ikən əksəriyyətin nəzərində zirvədə dayanan Nəsimi, həm də dərin etiqadlı sufi idi. F. Nəimi deyirdi ki, ucalıqla adiliyin vəhdəti elmimizin mayasındadır. Bu elm isə onları dünya üzərində İslam dininin hökmranlığına qovuşdura bilərdi. F.Nəimi demişkən: "Dünya üzərində hökmranlıq elmlə mümkündür."
Bu yolla hakimi elm olan kamillər səltənəti yaratmaq niyyəti hürufilərin ümdə arzusu idi.
Qeyd etdiyimiz kimi hürufilik islamın sufilik təriqətində bir cərəyandır. Sufilik xalis islam mahiyyətindən bəhrələnib, müsəlman ehkamlarının təsəvvüf fəlsəfəsi baxımından təbliğinə xidmət etmişdir. Deməli, Nəsimi poeziyasının kökü təsəvvüf fəlsəfəsinə bağlıdır ki, şairi anlamaq üçün bu fəlsəfənin mahiyyətini öyrənmək vacibdir.
"Türk ədəbiyyatı" (II cild-1997) kitabında Əhməd Kabaklı təsəvvüfə olduqca dolğun bir tərif vermişdir: "Təsəvvüf kökü islamiyyətə və şəriətə bağlı yüksək inam, fikir sistemi və yaşam tərzidir".
Həm də müəllif, sufi təriqətlərinin müxtəlif (hürufilik, mövləvilik, nəqşbəndiyyə, bəktaşiyyə və s.) olmasına baxmayaraq, hamısı üçün təsəvvüfün ortaq bir sistemi olduğunu və nəzəri olaraq altı məsələni özündə birləşdirdiyini söyləyir:
1.Varlıqların birliyi;
2.Allah nurunun təcəllası ;
3.Əyan olanın sifət sabitliyi;
4.Eşq;
5.İnsan amili ;
6.Əxlaq göstəricisi.
Varlıqların birliyi (Vəhdəti vücud) nəzəriyyəsi sufiliyin banilərindən olan Muhyiddin Arabiyə məxsusdur. M. Arabi adi dindarların "Lə iləhə illəllah" (Allahdan başqa Allah yoxdur) tezisinə qarşılıq olaraq, "La mövcuda illəllah" (Allahdan başqa mövcudat yoxdur) tezisini irəli sürmüşdür. Yəni, Allah yeganə varlıqdır, qalan hər bir şey Allahdan qopan (Allahın yaratdığı) zərrəcikdir, ilahi varlığın məzhəridir, onun zühur etmə yeridir.
Başqa cür desək, Allah külldür (hər şeyi əhatə edən), qalan varlıqlar isə cüzdür, yəni tamdan ayrılmış hissəcikdir. Yaxud, Allah dəryadırsa, qalan şeylər damlacıqdır.
M. Füzuli demişkən:
Miskin Füzuliyəm ki, sənə tutmuşam üzüm,
Ya bir kəminə qətrə ki, ümmana yetmişəm.
Miskinlik, alçaq könüllülük, fəqirlik, yer olmaq, torpaq olmaq, kimi ifadələr sufilərdə iddiasız , təkəbbürsüz olmaq, Allahın müqabilində olduqca kiçikliyin ifadəsidir.
Bu beytdə Füzuli könlündə Allahı görmə məqamını, Nəsimi təbirincə desək, "ənəlhəq " məqamını yaşayır və Allaha qovuşmasını ayrı düşmüş damlanın öz ümmanına qovuşması kimi ifadə edir.
Fəqr imiş fəqr, Füzuli, şərəfi əhli vücud,
Özünə eyləmə həmdəm füqaradan qeyri.
Vücud əhlinin ən şərəflilərindən olduğunu deyən Füzuli, özünə iddiasız, təkəbbürsüz dostlar (əslində sufilər) seçməyi tövsiyə edir.
Nəsimi isə :
Vücudun zati mütləqdir, məgər kim,
Nəyə kim baxar isəm anda sənsən
deməklə, Allahın mütləq bir kök, başlanğıc olduğunu və digər hər bir şeyin ondan qopan zərrəcik olduğunu, "hər nəyə baxıramsa onda səni görürəm”, ifadəsi ilə vermişdir. Belə misallardan çox göstərmək olar, ancaq, vəhdəti vücud mahiyyətini anlamaq üçün, məncə bu qədər kifayətdir.
Allah nurunun təcəllası (təcəlli parıl-parıl görünüş mənasını verir), Allahın kainatda olan canlı və cansız hər bir zərrədə zühur etməsi (özünü aşkarlaması), öz nurunu göstərməsi anlamıdır.
Nəzmi Nəsiminin yəqin Allahi nurun şərhidir.
Ol nuru hər kim bilmədi, həqdən nəsibi nar imiş.
Şair, Nəsimi poeziyasının məqsədinin Allah nurunu sərh etməkdən ibarət olduğunu və bu nuru görməyənlərin (anlamayanların) haqq tərəfindən qismətlərinin cəhənnəm olduğunu söyləyir. Buonun Allah nuruna verdiyi yüksək önəm deməkdir.
Təsəvvüfün daşıyıcılarından olan Şeyx İbrahimdən iki beytlik misal gətirsək, həm təsərrüfün mahiyyətini, həm də nurun təcəllasını daha yaxşı anlayarıq:
Təsəvvüf külli yaxmaqdır vücudun narı "La" ilə
Təsəvvüf nuri "illa" ilə insan olmağa derlər
Təsəvvüf məndə olmaqdır həqiqət, Həqq, ey İbrahim,
Təsəvvüf şeri Əhməd dildə bürhan olmağa derlər.
Şair burada, təsəvvüfün canda olan və aləmi yandıra biləcək eşq olduğunu, həm də Allah nuru ilə qəlbi nurlanmış insandan bəhs edir. Allahla mənin birləşməsinin həqiqət olmasını, eləcə də, Əhməd şeirini dildə dəlil kimi əsas tutmağın vacib olduğunu bildirir.
Əhməd Yəsəvi ilk türk sufisi kimi şərqin böyük mütəfəkkirlərindən olmaqla, sufilikdə yəsəviyyə cərəyanının banisidir.
İsq sevdası kimdə düşsə rəsva kılur,
Pərtav salıb həqq özünə şeyda kılur,
Məcnun sifət əqlin alıb Leyla kılur,
Allah haqqı bu sözlərin yalğanı yok.
deyərək, sözlərinin gerçəkliyi üçün Allaha and içən Ə.Yəsəvinin bu şeri bəzi məqamlarına görə M. Füzulinin:
Fizuli rindü şeydadır, həmişə xəlqə rüsvadur ,
Sorun kim bu nə sevdadur, bu sevdadan usanmazmı?
beyti ilə səsləşir.
Əyan olanın sifət sabitliyi dedikdə, yalnız Allahın varlığı, qalan hər şeyin ona nisbətdə var olması anlaşılmalıdır.
XIII əsrin dahi mütəfəkkiri sufilikdə mövləvilik cərəyanının banisi Cəlaləddin Rumi, bu fikri şeirlərindən birində belə ifadə etmişdir:
Dünyada və axirətdə O var, bir tək O var,
Tək tapdığımız O, saxta düm varlıqlar,
Göylər də yalan, günəş də, bağ bağça yalan,
Hər sözdə, hər anlamda O tək gerçək, O var.
Nəsimi isə, həmin fikirləri:
Faili mütləqdən özgə nəsnə yoxdur aradə,
Gər sən idrak etməzsən, bil ki, səndədir qusur.
yaxud,
Təalallah, nə zibasan sifatın zatı yektadır,
Qamu əşya sifatindən sənin ismin müsəmmadır.
kimi ifadə etmişdir.
Bir sözlə, əyan olanın sifət sabitliyi anlamı, bütün görünənlərdə Allahı görə bilmək qabiliyyətidir.
Təsəvvüfdə eşq dedikdə, insan ruhunun Tanrıya qovuşub onda əriməsi arzusu (vüsal) nəzərdə tutulur. İlahi eşqdə "hicran" dedikdə, Adəmin cənnətdən qovulub yerə göndərilməsi, "vüsal" isə, insanın əbədiyyata qovuşub behiştə düşməsi, yəni, Adəmin qovulduğu yerə qayıdışıdır. Bu eşqi Bəyazid Bistani, obrazlı şəkildə, "ilahi şərabla sərxoşluq" adlandırmışdır. Bəşəri eşqin fövqündə dayanan, Füzuli təxəyyülünün bəhrəsi olan Leyli və Məcnun eşqi, əslində, ilahi eşqin timsalının bəşəriləşmiş formada insanlara çatdırılması idi.
İlahi eşq yolunda Məcnunluq, fəqirlik, saflıq dünya malından imtina (tərki dünyalıq) ən vacib şərtlərdəndir.
İnsan amili təsəvvüfdə vacib məsələlərdəndir. Belə ki, bu fəlsəfəni dərk etmək üçün idrak (şüur) lazımdır. Şüur isə insanlara məxsusdur.
Qurani Kərimdə, “mən küntə kənzin dərki üçün insanı yaratdım”, buyurulmuşdur. Yəni, insan Allahı dərk edən idrak sahibi olmaqla yanaşı, ilahi eşqdə aşiq kimi ikinci tərəfdir. Aşiq olan insanın varlığı, ilahi eşqdən söhbət açmağa və məşuquna qovuşma yolunda çəkilən əzab və istirablara hazır olmasından danışmağa imkan verir. Bu eşq idi, fizulilərin Allahdan qəm, kədər, əzab istəmələrinin səbəbi ki, ona qovuşma zamanında irəli düşmüş olsunlar. Çünki bu dünya əzablarının çoxluğu əbədiyyata qovuşmanın qısa yolu idi .
Əxlaq göstəricisi də, təsəvvüf daşıyıcıları üçün mühüm amillərdən idi. Çünki, bu yolda olan aşiq, mələk xislətli olmaqla məşuquna (Allaha) layiq olduğunu sübut etməlidir ki, Allah onun könlündə öz nurunu göstərsin və əbədiyyata qovuşduqda yeri behişt olsun. Buna nail olmaq üçün insan, varlığına tam hakim kəsilmiş eşqlə yaşamalı, çoxlu mütaliə sayəsində yüksək elmlilik əldə etməli, bu dünyanın faniliyinə inanmaqla, dünya malında gözü olmamalı və bütün pisliklərin fövqündə dayanmaq qabiliyyətinə yiyələnməlidir. Aşiq bu yolda dərvişliyi, Ə. Kabaklı demişkən, öz həyat tərzinə çevirir.
Bir sözlə aşiq kamilləşib, mələk xasiyyəti ilə Allaha yaxınlaşmalıdır ki, Allah da onu mükafatlandıraraq, könlünü nurlandırsın. Qurani- Kərimdə "Ən-nur"surəsinin 35- ci ayəsində oxuyuruq : "Allah göylərin və yerin nurudur. O, nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurur".
İlahi nurla nurlanma kamil insanın can atdığı, bu dünya üçün ən böyük arzu, istək idi ki, sufilər bunu ən uca var-dövlət, nəsib olmuş xoşbəxtlik kimi qiymətləndirirdilər. Belə yüksək məqama qovuşan Həllac Mənsur sevincindən, ilk dəfə olaraq "ənəlhəq" deyə qışqırmışdı. "Ənəlhəq" aşiqin ilahi nurla nurlanmasını əks etdirən ifadədir. Yəni, aşiq Allaha qovuşaraq, haqla haqq olmasını dillə ifadə edir. Başqa cür desək, damla (zərrəcik) dəryaya (küllə) qovuşub dərya adlandırılmışdır.
Bu məqama yetişə bilmək hər bir sufinin arzusu olmuşdur. Nəsimi bu istəyi, Həllac Mənsura həsədlə belə ifadə etmişdir :
Darə çıxmaq bu fəna ərsədə Mənsurə düşər,
Bilməyən sirri-ənəlhəqqi o dəvi nə bilür?
yaxud,
Mənsur kimi cuşə gələr, söylər "ənəlhəq",
Ol aşiqi sadiq ki, bu meyxanəyə uğrar.
Sonralar, kamilləşmə yolu ilə Allah tərəfindən nurlandırılan şair belə yazırdı:
Buldu Nəsimi çün səni neyçün "ənəlhəq" deməsin ,
Ey bu sözə münkir olan dövlətü darın yox imiş.
Yaxud, Allahın qəlbində olması ilə, Allahlaşmasını deyən şair, hər kəsdən təzim istəyərək,
Çünki bildin mömünün qəlbində beytullah var ,
Yenə təzim etmədin, ol evdə kim Allah var.
Təsəvvüfdə maddiyyat yox, ancaq mənəviyyat mövcuddur. Bu dünyada aşiqin yeganə qazancı isə, ilahi nurlanma (yəni, ənəlhəq söyləmə) məqamına yetişməsidir.
Güneyd Bağdadinin müasiri Şümnun belə deyir: "Təsərrüf maddi olaraq heç nəyə sahib olmamaqdır və heç kimin də onu özünə qul etməməsidir".
Kamil insan Allaha qovuşma yolunda üç məqamı keçməlidir: 1) Elmül yəqin, aşiq bu məqamda hər şeyin Allahın məzhəri olduğuna inanmalıdır; 2) Eynül yəqin, aşiq bu məqamda hər şeyin Allah sifətində olduğunu gözlə görüb anlayır; 3) Həqqül yəqin, bu son məqamdır. Artıq aşiqlərin arzuladığı pərdə aradan götürülür, sevənlə sevilən birləşir, yəni haqla birləşib Haqq olmaq (dərya ilə damlanın birləşib, dərya adlandırılması ) məqamı yetişmiş olur.
Cəlaləddin Rumi belə deyirdi: 1. "Bu aləm bir röyadır. Həqiqətdə yox olan bu cahan var kimi görünür. Həqiqətdə var olan cahan da adam ağlında gizlənməkdədir. Rüzgar əsdikdə toz-torpaq görünür. Toz torpaq özünü gizlədən ruzgara pərdə olur". 2. "Allahın könüldə görünməsi aynadakı surətə bənzəyir. Bu surətin aynaya girməsini və ya ayna ilə birləşməsini söyləmək olarmı”?
Fəxrəddin İraki "Parıltılar" adlı kitabında bu üç məqamı anlatmaq üçün belə bir təşbehdən istifadə etmişdir. "Gözü qapalı bir insanın odun hərarətiylə vücudu isinirsə, orada odun olduğunu bilməsi "elmül yəqin" mərtəbəsidir. " Gözünü açıb atəşi gözüylə görməsi "eynül yəqin" mərtəbəsi olur. Oda düşüb yanması və od kimi işıq saçması "həqqül yəqin” məqamıdır.
"Nəsimi ənəlhəqqinin kökləri" kitabında İ.Nəsiminin çılğın bir sufi ərəni, övliya olduğu köklü surətdə əsaslandırılmışdır.
Əhməd Kabaklı yazırdı: "M. Füzuli və Şeyx Qalib də təsəvvüf vadisində xeyli irəli getmişlərdir, amma yenə də Nəsimi qədər coşqun, inanclı, pərvasız bir təsəvvüf əri göstərilə bilməz."
Rəhim Əliyev "Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü" kitabında yazırdı: “Allah Musa peyğəmbərə yaxınlaşanda dağlar titrəyir, ağaclardan tüstü çıxır, güclü nur görünür, Allah insan dilində, insan səsi ilə danışır. Ən ümumi rəyə görə, Allah peyğəmbərlərə nur şəklində görünür. Tək-tək kamil insanlarda ilahi nur, işıq çox olur və məcazi mənada "ənəlhəq" iqrarına səbəb olur".
Həmin kitabdan başqa bir sitat da yerinə düşər: "Şübhə yoxdur ki, "ənəlhəq" təlimini, mənəm haqq, kimi tərcümə edib ona müstəqim məna vermək olmaz. Ənəlhəq bir bənzətmədir, məcazdır və bu məcazın dini mənası Allahın təbliğidir onu əyani olaraq insanlara dərk etdirməkdir.”
“Ənəlhəq” deyən mömin, yenə Allahla məsafə problemində irəli düşmüş olur, Allaha başqalarından daha yaxın olur.
Nəsimi şeirlərində, eləcə də, bütün sufi klassiklərinin poeziyasında aşiq öz məşuquna, yəni Allaha bədii xitab və müraciətlərdə çoxlu sinonimlərdən istifadə etmişlər ki, gələcək şərhlər üçün bunları bilməyimiz vacibdir. Şaha, Ya rəb, İlahi, Çələb, Könül, Ey can, Ey ruh, Ey saqi, Bəgüm (bəyim), Əfəndi, Çələbi, Sənəma, Nigara, Dilbər, Dilbəra, Aşiqa, Kişi, Oğlan, Ey dost, Ey Leyli, Ey eşq əri və s. bu qəbildən olan xitab formalarıdır ki, bunlara müxtəlif sufi şairlərinin poeziyalarında tez-tez rast gəlinir.
Nəsimi poeziyasında yanlış şərhlərə səbəb olan məsələlərdən biri də budur ki, bəzən şairin Allaha müraciətlərini əsassız olaraq, F. Nəimiyə müraciət kimi açıqlayırlar və onun müəllimini Allah hesab etdiyini, yaxud allahlaşdırdığını iddia edirlər.
Əslində Allahın sifətlərindən birinin insan surətində olmasına əsaslanan fikirlər yanlış düşüncələrə səbəb olurdu. Qurani-Kərimin "Əs-səcdə" surəsinin 9-cu ayəsində oxuyuruq: "Sonra onu düzəldib insan şəklinə saldı və ona öz ruhundan üfürdü".
Allah insana öz ruhundan üfürmüş və həm surətcə, həm də xasiyyətcə (gözəl xarakterlər) özünə bənzər yaratmışdır.
Allaha məxsus yüz adın, əslində yüz xarakterin, xasiyyətin insanlara da aid olmasına diqqət yetirək. Məsələn: rəhman, rəhim, məlik, səlam, mömin, əziz, müsəvvir və s.
Həmin adlardan Xaliq (xəlq edən) və Baqi (əbədi qalan) xüsusiyyətlərdən başqa, bütün digərlərini müxtəlif insanların xarakterində görmək mümkündür.
İnsanın Allah surətində olması dəlili İncildə daha aydın verilmişdir: ”Allah dedi: Bizim surətdə, bizə bənzər insan yaradaq. Qoy onlar dənizdəki balıqlara, göydəki quşlara, əhli heyvanlara, həşərata və bütün yer üzünə hökmranlıq etsinlər”. (VARLIQ 1:26)
Sufilər könüldə Allahın nurunu (sifətini) xətlərdən ibarət insan obrazında görürdülər. Hürufilər bu xətlərdən müxtəlif obrazlı mənalar tapırdılar ki, bunu təhlil zamanı görəcəyik.
Görünən sifət təbəssümlü müdrik insan obrazı idi. Hürufilər müdrik insan obrazı dedikdə, hər şeydən öncə F. Nəiminin sifətini nümunə göstərirdilər.
Onlar deyirdilər ki, uzun müddət mütaliənin nəticəsi kimi, müdrük insanların gözləri çuxura düşməli, bənizi saralmalı, arıq üzündə inam, qürur, təbəssüm və həyat eşqi olmalıdır. Bu sifətlərin hamısı F. Nəimidə və sonralar Nəsimidə də var idi.
Doğrudur, Nəsiminin bəzi şeirlərinin F. Nəimiyə müraciətlə yazılması halına rast gəlirik, ancaq əksər şeirlər Allaha müraciətlə yazılmış və heç zaman Nəimi allahlaşdırılmamışdır. Amma, Nəsiminin öz mürşidinə olan yüksək hörmət və münasibəti danılmazdır.
Alllahın adından özünə müraciət edən şair, aşağıdakı beytdə Allahla bəndənin sərhəddini çox aydın göstərmişdir:
Ey Nəsimi, sən həqi bil, həqqə iqrar eyləgil ,
Çün sən insan, bəşərsən, həqqi din sübhan mənəm.
Çox halda, Allaha müraciətlə, üzün, surətin, sifətin kimi ifadələrdə Allahın bir varlıq kimi, xarakterik xüsusiyyətlərini, necəliyini, axirət dünyasının gözəlliklərini göstərən Qurani-Kərim nəzərdə tutulur. Çünki, Quranın sayəsində biz-qeyb aləmi və Allah barədə minimal məlumatlar almaq imkanı əldə etmişik.
Nəsimi poeziyasında çox rast gəlinən bəzi kəlamlar vardır ki, onların da izahını öncədən vermək məncə gərəkli olar. Məsələn, "səbülməsan" kəlamına bir neçə dəfə təsadüf olunur. Bu söz Quran kəlamı olub "yeddi qoşalar" mənası verməklə, dəyişilmədən iki dəfə nazil olmuş, yeddi ayədən ibarət fatihə surəsinə işarədir. Fatihə surəsi həqiqətən yeganə surədir ki, yeddi ayədən ibarət olmaqla, Məhəmməd peyğəmbərə (ə.s.) iki dəfə nazil olmuşdur. "Əl-hicr" surəsinin 87-ci ayəsində oxuyuruq: "Biz sənə təkrarlanan yeddi ayəni və böyük, əzəmətli Quranı verdik".
Ümumiyyətlə hürufilər Quranın başlanğıc (açılış) surəsi Fatihəyə böyük önəm vermişlər. Könüldə (nurlanma yolu ilə) Allahın xətlərlə görünən simasında Fatihə surəsini oxuduqlarını söyləmişlər.
Zülf ilə qaşu kiprigün əbcədü, "cimü", "dal" imiş.
Mən bu hürüf şəkli üçün "cim" ilə "dal "içindəyəm.
yaxud,
Ey saçınla kiprigün qaşın yedi,
Oyedi ki, şaytan anı bilmədi.
Həq bu sirri Əhmədə kəşf eylədi.
Anın üçün adına ümmü dedi
Bu iki beyti açıqlasaq məncə çox şey anlamış olarıq:
Xətlərlə göstərilən şəkildə saçı 1, qaşı 2, kirpikləri isə 4 xətt ifadə edir. Deməli, 1-ci misrada şair, nurlanmanın xətlərinin 1+2+4=7 olduğunu söyləyir. 2- ci misrada isə bunun 7 ayədən ibarət Quranın açılışı (“Fatihə” surəsi) olduğunu bildirir. "Əş-şüara” surəsinin 210-213 -cü ayələrində, Şeytana mələklərin söhbətinə qulaq asmaq, vəhy, Quranı eşitmək qadağan edildiyi şərhi verilmişdir. Deməli, Şeytanın bilmədiyi yeganə şey Qurandır. 3-cü və 4-cü misralar bu fikri bir daha təsdiqləyir. Belə ki, Məhəmməd, Mahmud, Mustafa və Əhməd (ə. s.) islam peyğəmbərlərnin adlarıdır. "Tövrat"da və "İncil"də Əhməd adlı bir peyğəmbərin gələcəyi deyilmiş, həm də onun sonuncu peyğəmbər olacağı barədə məlumat verilmişdir.
Quranın "Əs-səff" surəsinin 6-cı ayəsində İsa peyğəmbərin (ə. s.) adından belə deyilir: "Ey İsrail oğulları həqiqətən mən özümdən əvvəl nazil olmuş Tövratı təsdiq edən və məndən sonra gələcək Əhməd adlı bir peyğəmbərlə (sizə) müjdə verən Allahın elçisiyəm".
Deməli, 3- cü misra Quranın Əhmədə (Məhəmməd peyğəmbər ə.s.) göndərilməsini bildirir və dördüncü misrada onun oxuyub yazmağı bilməyən olmasına işarə vurularaq, 3-cü misrada deyilmiş fikir yenidən təsdiqlənir.
Başqa bir qəzəlində:
Odu su, torpağu yeldən nə məni göstərir ,
Özünü pünhan edər, əmayi-məni göstərir.
Dörd kiprigin iki qaşın, dəxi zülfün sənin ,
Üç ləbindir, iki ariz iki mini göstərir .
On dörd ayət oldu "səbülməsan" derlər ona ,
Zahirü batin yüzündür, dördü yeddi göstərir.
Qəzəlin tam şərhi sonra veriləcəkdir. İndi isə diqqəti 2-ci beytə yönəltmək istərdik. 1-ci misrada sifətdə 7 (7 ayə) xətt tapan şair, 2-ci misrada daha bir 7 tapır və 3-cü beytin birinci misrasında bu 14 ayənin səbülməsan (qoşa göndərilmiş) “Fatihə" surəsi olduğunu təsdiqləyir.
Gələcəkdə oxşar hallara tez-tez rast gələcəyimizdən burada "Fatihə" surəsi və "səbülməsan" barədə geniş izahat verməli olduq.
Çox rast gələcəyimiz kəlamlardan biri də, "anəstunarən" sözüdür. Bu söz Quran kəlamı olub nur (işıq, od) görürəm mənasını daşıyır və Musa peyğəmbərin (ə.s.) Allahla nitq əlaqəsinə girdiyi günün rəvayəti ilə bağlıdır.
Süeyb peyğəmbərin (ə.s.) yanından ailəsi ilə birlikdə qayıdan Musa (ə. s) yolda olarkən, soyuq havada arvadı Səfurənin doğuş ağrısı tutur və oda ehtiyac olur. Bu zaman Musa uzaqda od görür və anəstunarən (mən od görürəm ) deyə qışqırır.
Musa (ə.s.) od gətirmək üçün həmin istiqamətə gedir və işıq saçan yaşıl ağac görür ki, ağacın yanmamasına təəccüb edib, qorxuya düşərək qaçmaq istəyir. Bu zaman "Ya Musa! Yenilməz qüvvət və hikmət sahibi olan Allah mənəm", nidası gəlir ("Ən-nəml" surəsi 7-10-cu ayələr). Söhbətin sonunda Musa (ə .s) Allahdan öz üzünü göstərməsini rica edir. Allah buyurur ki, sənə üzümü göstərsəm bu atəşə dözməzsən və bunun sübutu üçün Allah nurunu qayaya göstərir və qaya parçası yanaraq qopub düşür. Bu məqamlar Nəsimi poeziyasında dəfələrlə xatırlanmışdır.
“Küntə-kənz” – Quran kəlamı olub, Allah adlanan gizli xəzinə mənasını daşıyır.
“Fəna-fillah” Allahla birləşib Allahda yox olmaq mənasını daşıyan ənəlhəq məqamıdır.
“Ənəlhəq” ilahi nurla nurlanma, Allahın könüldə görünmə məqamının dillə ifadəsidir ki, biz bunun “Nəsimi ənəlhəqqinin kökləri” kitabında geniş və ətraflı şərhini vermişdik.
Nəsimi poeziyasında çox rast gəlinən ifadələrdən biri də zülf, saç sözüdür.
Bu söz hürufi rəmzi olaraq sirli-sehrli aləm, yəni bizə ancaq Quran vasitəsilə məlum olan əbədiyyət dünyası mənasını verir.
Daha bir ifadə, "zünnar" barədə. Zunnar, xristianların Allah yolunda əzab, əziyyət rəmzi olaraq belə bağladıqları qaba, kobud qurşaqdır.
Sufilərin əzablara düçar olub, tez ölməklə bu dünyadan köçmə arzuları, vüsala çatmağın yolu idi. Həm də, Allahın dostlarının özlərinə ölüm diləməsi barədə “Əl -cumuə” surəsinin 6-cı ayəsində oxuyuruq: ”De ki, ey yəhudilər! Əgər bütün insanlardan fərqli olaraq, özünüzün Allahın dostları olduğunuzu iddia edirsinizsə və bu iddianızda doğrusunuzsa onda ölüm diləyin!”
Çünki Allah dərgahında nemətlər, əbədi həyat övliyalara ancaq öləndən sonra qismət olur.
Bax, bu idi bütün klassiklərin (əslində onların əksəriyyəti təsəvvüf daşıyıcıları idi) qəm, kədər, əzab arzulamalarının səbəbi. Yəni, müsəlmanlar üçün intihar qadağan olunduğundan, Allaha daha tez qovuşmanın yeganə yolu dərd və əzabdan keçirdi.
Bu istəyin Nəsimi poeziyasında nə qədər güclü ifadə olunduğuna gələcək şərhlərimizdə tez-tez təsadüf edəcəyik.
Ey "əlləzi-yüvəsvis", taətlərin həbadır
Ey “əlləzi-yüvəsvis”, taətlərin həbadır,
Əkri yolun zəlalət, çürük sözün xətadır.
Ey qorxu, vahimə yaradan şeytan, boyun əyməyin, səcdən əbəsdir. Tutduğun əyri yol alçaqlıq, çürük sözlərinsə ziyanlıdır.
"Əlləzi-yüvəsvis" --Quran kəlamı olub, sonuncu “Ən-nas” surəsinin 5-ci ayəsindən götürülmüşdür və ürəklərdə vahimə yaradan Şeytana aiddir.
Zənnü güman içində qalmışsan, ey yəqinsiz,
Məşkuk ilən kim, aydır qılmaq əməl rəvadır?
Ey məramı aydın olmayan (imanı kamil olmayan) insan, zənn ilə güman arasında qalıb, şübhə doğuranla (şeytan və buna bənzər insanlarla) söhbətləşməyin heç layiqdirmi?
Cümə namazı niçün şərt oldu Misrü came
Şərtin bil əvvəl andan məşrutin et səladır.
Misir məscidlərində cümə namazının qılınması nə üçün şərt oldu? Əvvəlcə şərtini bil ki, bu şəriətin buyurduğu bir çağırışdır.
Həm şəriət kitablarında, həm də Quranda cümə namazında iştirak etmək çox vacib şərtlərdən olduğu bildirilir. Bu namaz ərzində xütbələr oxunur, dini məsləhətləşmələr aparılır, adət-ənənələrlə bağlı dəyişikliklərin fətvası verilir, insanlar bəzi vacib məlumatlar alırlar, onlar arasında əlaqə, ünsiyyət güclənir və s.
Ey bilməyən bu Misri itirmə cüməyi kim,
Cümə bu Misr içində məqbuli-kibriyadır.
Ey Misirin bu şərtindən xəbəri olmayan, cümə toplantılarının (namazın) vaxtını itirmə, çünki, artıq cümə namazı Misirdə qəbul olunmuş böyük əməllərdəndir .
Misir böyük müsəlman ölkəsi olduğundan, ilk dəfə cümə namazının məsciddə qılınması şərti bu ölkədə qəbul olunmuşdu ki, beytdə bu məqama toxunulmuşdur.
Yusif kimi əzizəm Misrin içində daim,
Həqqi bilən həmişə aləmdə müqtədadır.
Mən də, Yusif kimi Misirdə daim əziz, hörmətliyəm. Şəriəti və dini həqiqətləri bilən hər kəs, həmişə, hər yerdə rəhbər kimi başda dayanır.
Yusif dedikdə, gözəllik timsalı olan Yusif peyğəmbər (ə.s.) nəzərdə tutulur ki, o qul ikən Misirin 2-ci böyük şəxsiyyətinə çevrilir və xalq içərisində yüksək hörmət sahibi olur. Onun yuxu yozma qabiliyyəti, Züleyxa ilə örnək olacaq eşq macərası "Quran qisələri"ndə Yusif və Züleyxa rəvayətindən hamımıza yaxşı məlumdur. Həm də, Quranda bu rəvayət tez-tez xatırlanır və Kənanlı Yusifin quyudan çıxarılıb ucaldılmasının Allah tərəfindən olduğu vurğulanır.
Adinə surətindən endi Rəsulə cümə,
Tanıq bu həq hədisə uş qövli-Mustafadır.
Adinə (cümə) surəsində Rəsula (Məhəmməd peyğəmbərə ə.s.) cümə namazının vacibliyi buyuruldu. Şəriətin bu hadisəsi Mustafanın (yəni, Məhəmməd peyğəmbərin ə.s) söhbəti ilə hamıya məlum edildi.
Quranın "əl-Cumə"surəsinin 9-cu ayəsinə diqqət yetirək: "Ey iman gətirənlər: Cümə günü namaza çağırıldığınız zaman Allahı zikr etməyə tələsin və alış verişi buraxın. Bilsəniz, bu sizin üçün nə qədər xeyirlidir.”
Adinə neçin oldu adinənin adın bil,
Bu sirri ol bilir kim, həq ilə aşinadır.
Bu günün nə üçün adına adlandırıldığını gərək biləsən. Bu sirri, ancaq, Allahla dost olan kəslər bilirlər.
Yerin və göyün, insanın və ruhların yaradılması, Quranda yazılanlara görə, həmin günə təsadüf edir və Quranda axirətin də adına günü baş verəcəyi bildirilir.
Adinədir qiyamət, ol gündədir nədamət,
Ol gündə həşr olisər, ol gündə macəradır.
Qiyamət hadisəsi də o gün baş verəcək. O gün peşmançılıq (sınaq dünyasındakı pis əməllərə görə)günüdür, o gün hamı bir yerə toplanacaq və hadisələr (əməllərin tərəziyə qoyulması) o gün baş verəcəkdir.
Ol gündədir hesabın, həm rahətü əzabın,
Ol gündə həq qatında icmai-ənbiyadır.
O gün hesabat günüdür. O gün ayrılıq əzablarından qurtarıb rahatlaşırsan. O gün Allah dərgahında cəmi peyğəmbərin toplanma günüdür.
"Əl-mumin" surəsinin 17 -ci ayəsində belə yazılıb: "Bu gün hər kəs öz əməlinə görə cəzalandırılacaqdır. Bu gün heç bir zülm, haqsızlıq ola bilməz. Allah tez haqq-hesab çəkəndir."
Adinəyi bilənlər məğfurü nacidirlər,
Məğfur olan cahanda hadiyü pişvadır.
Adına günün tələbinə əməl edənlər (yəni, cümə namazını qaçırmayanlar), şəriətin buyuruğuna əməl edib nicat tapanlardır. Cümə namazına uyan günahsızlar bu dünyada doğru yol göstərən rəhbərlərdir.
Ey cümədən xəbərsiz, cümə gününü bil, kim
Ol gündə vədeyi-həq uçmaq ilə liqadır.
Ey cümə gününün savabından bixəbər olan, cümənin tələbini bilib, əməl et ki, o gün Allahın vəd etdiyi cənnətə qovuşma günüdür.
Cümə günün sifati şərhi bəyanə sığmaz,
Mənidə cümə gərçi cami-cahannümadir.
Cümə gününün sifətlərinin (məziyyətlərinin) hamısının izahını verib qurtarmaq olmaz, amma cümənin əsas mahiyyəti bütün dünyanı (dünyada insanların əməllərini) göstərən bir aynadır.
Çün cümə yovmi-dindir ərzü səmadə həqdən,
Dinin itirmiş ol ki, adinədən cüdadır.
Çünki cümə, göylərdə Allah tərəfindən ərz olunan vacib din günüdür, o gündən ayrı düşən kəslər (yəni, cümə namazını itirənlər) dini itirənlərdir .
Ol müşrikü nəcisdir cüməyi qılmayan kim,
Qövlivü feli anın təqlid ilən riyadır.
Cümə namazını qılmayan o dinsiz murdarlardır ki, onların danışığı da, əməli də saxta və yalandır.
Çün höccətül-məsakin cümə günüdür, ey can,
Miskinə sor ki, miskin ayinəsi səfadır.
Məkana (cənnət ,yaxud cəhənnəmə) vəsiqə alma günü cümə günüdür. Bunun necə baş verməsini miskin insandan soruş ki, onların ayinəsi, yəni qəlbi safdır.
Miskin, fəqir, alçaq könüllü, torpaq olan ifadələri sufilərdə iddiasız, təkəbbürsüz, saf, təmiz əxlaqlı insanlara aiddir.
Camedə cüməyi uş hər gün qılan mənəm, bil
Quran imamım oldu, daim yönüm həqadır.
Bax ki, mən hər cümə məsciddə cümə namazı qılıram və Quran önümdə rəhbər kimi yol göstərənim olub, yönüm isə daim Allaha tərəfdir.
Adinə həcci-əkbər hüccacə həqdən endi,
Ol bibəsər nə bilsin bu sirri kim, əmadır.
Böyük həcc ziyarətinin hacıya (Məhəmməd ə.s.), Allahdan adına gününə təyin olunması buyuruldu. Bəsirət gözü olmayan hər fəhmsiz, bunun nə demək olduğunu anlaya bilməz.
632-ci ilin mart ayında, adına günü, Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.) başda olmaqla müsəlmanların Kəbəyə böyük həcc ziyarəti olmuşdur ki, bu da müsəlmanların müşriklər üzərində qəti qələbəsinin bayramı idi. Həmin gün, hicrətin 10-cu ilində zilhəccə ayının 8-nə təyin olunan, böyük həcc ziyarəti idi.
Peyğəmbərin sözüdür, həm tanrının kəlamı,
Şol Əhdü şol əmamət gör kim, nə iddiadır.
Dinimiz, Allah kəlamı (Quran), şəriət qaydaları və peyğəmbərimiz Məhəmmədin (ə s) sözlərindən ibarətdir. Peyğəmbərin əhdi və Allahın əmanəti sayəsində anlayıb, başa düş ki, cümə barəsində deyilənlər nə kimi bir iddiadır.
İmanı yoxdur anın kim, oldu biəmanət,
Dinin itirmiş ol kim, əhdində bivəfadır.
Quranın tələblərinə əməl etməyən kəsin imanı yoxdur. İmansız isə, dinini itirmiş olur və müsəlman olması barədə əhdinə vəfasız çıxmış sayılır.
Şol əhdü şol əmanət gər səndə varsa xoşdur
Yoxsa, yalan imansız, həm dinsiz ol dəğadır.
O əhd, o əmanət hər kəsdə varsa xoşdur, yoxsa o şəxs yalançı, imansız, həm də, dinsiz bir hiyləgərdir.
Ey küfri şirk içində sanan özünü mömin,
İslamü şərü iman məxsusi-övliyadır.
Ey Allaha şərik qoşub günaha batan və özünü mömin sayan, islam, şəriət və iman övliyalara məxsus olan xüsusiyyətlərdir.
Dəccal tənəsindən xovf eyləməz Nəsimi,
Neyçün ki, ruh-qüdsə ovnü müin xüdadır.
Fırıldaqçı dindarın tənəsindən Nəsimi qorxan deyil, çünki müqəddəs ruhun yardımçısı, köməyi Allahın özüdür.
Gövhəri-dəryayi-hikmət cavidani səndədir
Gövhəri-dəryayi-hikmət cavidani səndədir,
Nöqteyi-mülki nübuvvətsən, bəyani səndədir
.
Hikmət dəryası incilərinin daimi yaşar olması sənin əlindədir. Zərrəcə Allah mülkünün peyğəmbərliyi də sənin əlindədir və şərhini də sən verə bilərsən.
Hikmət dəryası dedikdə, Allah dərgahında qorunan, hər şey barəsində müfəssəl məlumatlara malik olan Lofhi-məfhurdan və ondan ayrılmış hissəciklər sayılan müqəddəs kitablardan, əsasən Qurandan söhbət gedir. "Əl-hicr" surəsinin 9-cu ayəsində belə yazılıb: ”Şübhəsiz ki Quranı biz nazil etdik və sözsüz ki, biz də onu qoruyub saxlayacağıq". Lövhi-məhfuzun və bu ayədən göründüyü kimi Quranın qorunub əbədi yaşar olması Allahın əlindədir. Sonrakı beytlər göstərir ki, şairin "səndədir" müraciəti əslində Allaha yox, özünün özünə, yaxud özü kimi elmli təsəvvüf daşıyıcılarına aiddır.
Bu halda birinci beyti belə şərh etmək olar: ”Ey Allah, hikmət dəryası incilərinin, yəni müqəddəs kitabların, xüsusilə Quranın əbədi yaşaması sənin əlindədir. Eləcə də, zərrəcə Allah mülkünün peyğəmbərcəsinə şərhi, izahı da sənin əlindədir". Burada, zərrəcə mülkün şərhi dedikdə, vəhdəti vicud fəlsəfəsi nəzərdə tutulmuş və hər bir şeyin Allahdan qopan zərrəcik olması fikrinin peyğəmbərliyinin təsəvvüf daşıyıcılarına aid olması ideyası əsas götürülmüşdür .
Sureyi-tahavü yasin tək libasin qıl qəbul,
Kim, əyan ola sənə, nuri-əyani səndədir.
Geyimini Məhəmməd peyğəmbərə (ə.s) həsr olunan Yasin surəsi səviyyəsində qəbul eylə ki, İlahi nur sənə görünə, o nur ki, şərhi səndədir.
Sureyi-Tahavü – Məhəmmədin (ə.s) adlarından biridir. Quranda ərəbin “yə” və “sin” hərfləri ilə başlayan Yasin surəsi lap əvvəldən peyğəmbərə müraciətlə başlayır. Sərhçilərin yazdıqlarına görə “ya”, ey xitabı, “sin” isə, sallallahualeyhivassalam (Allahın salami olsun) mənasını daşıyır. Bu əsasda “Yasin,” – Ey Məhəmməd, sənə Allahın salamı olsun, – kimi mənalandırılır.
Kuhi-Tur oldu vücudin rəqqi mənşurilə uş,
Eylə bil həqqi ki, şimdi “lən tərani” səndədir.
Bədənin Tur dağı oldu (Ey Nəsimi) padşah (yəni, Allah) tərəfindən dəri üzərində verilmiş yazıya bax. O gözə görünməz Allah ki, indi sənin qəlbində görünür.
Bədənin Tur dağı oldu deməklə, – Musaya görünən nurun Turu işıqlandırdığı kimi, şairin bədəninin nurlanmasından söhbət gedir və ikinci misrada Qurandan götürülmüş "lən tərani, --"məni görə bilməzsən ", ifadəsinin müqabilində ilahi nurun onda olduğunu, yəni artıq, Allahı gördüyünü ifadə etmişdir.
Vədeyi-didari-Musa mim içində gör ki, mim,
Kövkəbi-çeşmi-cəmal oldu, cəhani səndədir.
Musa Allahın nurunu gördüyü vaxt, onun daxilində yeni bir Musa, yəni Musa peyğəmbər yarandı və gözəllik bulağının ulduzlu dünyası ona qismət oldu.
Şair, "mim içində mim" deməklə, Allahın nurunu görüb təşvişə düşən və peyğəmbərlik verilən Musanın daxilində, Allahın kimliyini və necəliyini bilən, onun nurunu görən, yeni bir Musanın yarandığına işarə edir.
Gözəllik ulduzunun çeşməsi dedikdə, Allah nəzərdə tutulur və həmin anda bu nurun Musada olduğu bildirilir.
Çün təcəlli eylədi mövlayi-darül-mülki cim,
Gəfi-Musa parə oldu tərcümani səndədir.
Mülk yerinin sahibinin (Allahın) cəmalı sənin qəlbində təcəlla eylədi, Musa və Tur rəvayəti yırtıldı, indi sən bunun (ilahi nurlanmanın), izahını verə bilərsən.
Vəsləti-nuri-təcəlli çünki açdı bigüman,
Məst oldu cani Musa, uş o ani səndədir.
Nurun təcəllasına qovuşma anının açılması ilə, Musa məst oldu (kamil), bax ki, həmin anı sən də yaşadın və həmin hala düşdün.
Ayəti-təbbət əlilə nə dəvi eylədin,
Uş hənuz oldu, ”ənəlhəq” dasitani səndədir.
"Əlləri qurusun" ayəti ilə necə tələb etdinsə, o saat da oldu və bu əhvalatın sərgüzəşti səndən olduğuna görə, ey Allah, "haqq mənəmliyin" bir daha təsdiq olundu.
Quranın "əbu-ləhəb" surəsinin 1-ci ayəsində deyilir: "Əbu Ləhəbin əlləri qurusun, qurudu da"!
Məhəmməd (ə.s) peyğəmbərliyinin ilk dövrlərində əmisi Əbu-Ləhəb tərəfindən sonsuz təhqirlərə və təqiblərə məruz qalmışdır. Onun arvadı, peyğəmbərin (ə.s) düşməni olan Əbu Süfyanın bacısı, Umm Cəmeyl isə, peyğəmbərin (ə.s) yoluna daş- kəsək atar, üstünə çirkab sular tullayardı. Allah tərəfindən Məhəmmədə (ə.s) onları lənətləyən surə nazil olmuşdur və “ayəti-təbbət" həmin surədən götürülmüşdür.
Ta Nəsimi aləmin şəmsilə oldu aşina,
Ayru olmaz ol günəş, çün cavidani səndədir.
Artıq, Nəsimi aləmin günəşi ilə (Allahla) dost olmuşdur. O günəş ayrılmazdır, çünki Nəsimi qəlbində əbədi yaşayacaqdır.