Cəmil Meriç

 
 

 

 

 
 
 
 
–  türk  düşüncə  həyatının  böyük  siması,  “torpağı  dişləriylə,  dırnaqlarıyla  qazıyaraq  irfanı  yerin  yeddi  qat  dərinliyindən  çıxaran,  səhranın  qumlarında  qızıl  zərrələri  arayan”  adam,  heç  hansı  “izm”ə  bağlanmayıb  özünü  “təfəkkür  atəşi  içində  əridən”  idrak  əzabkeşi,  ölkəsinin  və  əsrinin  vicdanı,  idraklara  vurulan  zəncirləri  qırıb  yalanları  yox  etmək  və  türk  insanını  türk  insanından  ayırmış  bütün  divarları  yıxmaq  istəyən  bənzərsiz  intellektual,  mə  dəniy  yətlərin  dərin  bilicisi,  başlıca  işinin    “düşünmək  və    düşündüklərini  cəmiyyətin  ixtiyarına  vermək  olduğunu”  söyləyən  fikir  nəhəngi...    Sevgidən  körpü  olmaq  istəyirdi.  Bəlkə  bu  üzdən  nə  uşaq  oldu,  nə  gənc.  O,  daima  yaşlıydı...  Ömrünü  düşüncəyə  həsr  elədi.  Әlində  dəmir  əsa,  ayağında  dəmir  çarıq  işıq  araya‐araya  fransız  düşüncəsindən  hind  fəlsəfəsinəcən,  rus  romanından  İran  şeirinəcən  dolaşdı,  hər  bir  düşüncə  adamını  da  sevgi  və  sayğıyla  salamladı,  ən  nəhayət,  yorğun  və  məmnun  halda  öz  ölkəsi  nin  irfanında  qərar  tutdu...  Göz  qamaşdıran  Qərb  mədəniyyətinin  əslində  bir  föhşiyyat  və  müstəmləkəçilik  olduğunu  anlamış,  işığı  Şərqdə  görmüşdü...
Dünya  kitabxanalarının  qapılarını  yurdunun  insanlarına  açmaq  istəyirdi.  Könlündən  beyninin  bütün  qırışlarınacan  ömür  boyu  kitab  aşiqi  oldu,  kitabın  işığında  yaşadı.  Kitab  bütün  peyğəm  bərlərin  möcüzəsidir  ‐  dedi,  kitabı  kainata  açılan  qapı  bildi.  Fəqət  özü  açılmayan  bir  kitab  kimiyidi;  küskün  və  biçarə...  Deyirdi,  “əlifbanı  bilməyən  uşaqlara  Qulliver  oxuduram”.  Hər  böyük  adam,  qucağında  yaşadığı  cəmiyyətin  necə  “ögey  övlad”ıydısa,  o  da  zamanın  “bəd  övlad”  deyib  yiyə  durmadığı  tənha  biriydi. 
“O  qədər  tənhaydı  ki,  qaranlıqdan  İblisin  əli  uzansa,  minnətlə  sıxardı”.  Haydegger  “ömrü  boyu  gözlədi  ki,  biri  gələcək  və  özü  də  onunla  dərin‐dərin  söhbətə  başlayacaq.  Amma  o  gəlmədi”.  Meriç  isə  insanlara  qəlbinin  bağçasından  çiçəklər  topladı.  Və  qucağında  “çiçəklər  qapılarını  döydü.  Qapılar  açılmadı”...
“Düşüncənin  göy  qurşağını  bütün  rəngləriylə  sevməyi  öyrənmiş”di.  Könlü  gerçək  incilər  dolu  ucsuz‐bucaqsız  bir  ummandı...  İdrakın  gücü  və  imkanının  az  qala  son  həddində  bir  ömür  yaşadı.  İztirabları  sevdiklərinin  işinə  yaradı.  “Viran  məbədin  qəndillərini  narieşq  ilə  alışdırsınlar”  deyə  yaratdığı  “Bir  dünyanın  eşiyində”,  “Bu  ölkə”,  “Ümrandan  uyqarlığa”  və  “Mağaradakılar”,  “Qırx  anbar”,  “İşıq  Şərqdən  gəlir”,  “Kültürdən  irfana”,  “Jurnal”,  “Sosioloji  qeydlər  və  konfranslar”…  “insanın  ayağını  yerdən  üzüb  göylərə  qaldıran  fırtınalı  üslubu”yla  türk  milli  düşüncə  tarixinin  şah  əsər  ləridir.
Qələmindən  çıxan  və  türkcənin  zirvəsində  əbədi  qalacaq  neçə‐neçə  cümləsi  düşüncənin  ürə  yə  xoş  gələn  ağrılarından  yoğurulub  –  bilgidən  çatlayacaq  qədər  doludur  və  sözlərin  gözlə  görünməz  seçimindən  yaranıb  aforizmtək  səslənir.
Cəlal  BӘYDİLİ
 
Cəmil  MERİÇ  deyir  ki...
Bəlli  bir  səviyyəyə  gələn  insan  üçün  insanlıq  bir  bütövdür.

*  *  *
Bir  düşüncə  nə  qədər  bizimkinə  bənzəmirsə,  bizimkini  də  o  qədər  tamamlar.  Әn  böyük  dostlarımız  bizim  kimi  düşünməyənlərdir.

*  *  *
Bizlər  ki  başları  eyni  kitablara  əyilmiş  kimsələrik.  Bizdən  də  daha  yaxın  əqrəba  ola  bilərmi?!

*  *  *
Böyük  adamın  qədəri  büt  qırmaqdır...  Bu  bütlər  bir  zaman  onun  da  məbudu  olub...  və  bilir  ki,  yeni  bir  dünyanın,  daha  gözəl  bir  dünyanın  yolunu  açmaq  üçün  bu  sevimli  oyuncaqları  sındırmağa  məcburdur...

*  *  *
Bu  məmləkət  üçün  təhlükəli  bir  tək  insan  var:  düşüncənin  təhlükəli  olduğunu  söyləyən  insan...

*  *  *
Cəmiyyət  özünə  bənzəməyən  bir  çocuq  doğurduğu  zaman  onu  beşiyindəcə  boğmağa  qalxar...

*  *  *
Cəza  qanunumuzun  ilk  vəzifəsi  insanın  içindən  şeytanı  qovmaqdı.  Şeytanı,  yəni  Prometeyi.

*  *  *
Çağdaş  düşüncənin  ən  çox  sevdiyi  mövzulardan  biri  Tanrının  ölümüdür.  Nistşedən  Sartra  qədər  yüzlərlə  yazar  bizi  Tanrının  dəfn  mərasiminə  dəvət  nəzakəti  göstərdi...  Tanrı  ölüncə  əxlaqi  dəyərlərin  başdan‐başa  dəyişməyi  şərtdir.

*  *  *
Çöldəkilər  özlərini  ağıllı  sansın  deyə  bir  sürü  bina  tikib  içinə  bədbəxt  adamları  doldurmuş  və  dəlixana  adı  vermişik  o  binalara...

*  *  *
Dinsizlik  irticaların  ən  bağışlanmazıdır.  Әn  igid  ordunu  ən  miskin  sürü  halına  gətirən  vəba.

*  *  *
Duya  bilən  insan  üçün  hər  saniyə  –  ilk  doğulandan  son  can  verənəcən  bütün  varlıqların  şərqiləriylə  doludur...

*  *  *
Düşüncə  birliyi  düşünən  insanlar  arasında  olur.  İnsanların  neçədən  neçəsi  düşünür  ki?

*  *  *
Düşüncə  dünyasında  heç  hansı  fəth  son  deyil.  Hamımız  birər  Sizifik…

*  *  *
Düşüncəyə  cazibədarlıq  və  parlaq  bir  biçim  vermək  kiçildir  düşüncəni.  Böyük  yazar  içindən  gələn  səsi  olduğu  kimi  hayqırandır.  Kəlmələri  işlədərkən  avamın  xoşuna  gəlib  gəlməyəcəyini  düşünməz.

*  *  *
Düşünmək  ən  əvvəl  düşünənlərin  düşüncələri  üzə  rin  də  düşünmək,  sonra  da  onların  təsirindən  qur  tul  maqdır…

*  *  *
Ekzistensializm  “Upanişadlar”ı  oxuyanların  çox  dan  bəri  aşinası  olduqları  bir  aləmdir.

*  *  *
Elm  keçmişlə  bağlarımızı  qopardığı  zaman  bizi  müqəddəsliklərə  bağlayan  bütün  körpüləri  də  uçurdu...

*  *  *
Әdəbiyyatı  da  Paris  yaratdı,  inqilabı  da...

*  *  *
Әski  tanrıların  yerini  ideologiyalar  aldı...  hamısı  bir‐biri  ilə  həmafiyə  olan  ideologiyalar...

*  *  *
Faciə  ehtirasların  insan  qəlbindəki  çarpışmalarını  tərənnüm  edər...

*  *  *
Fəlsəfə,  Әflatuna  görə,  heyrətdən  doğar.  Ölkələri  atının  gedə  bildiyi  yerlərəcən  fəth  eləyən  bir  millətin  nə  ölüm  qarşısında  metafizik  qorxuya  qapılmaq,  nə  də  heyrətdə  qalmaq  imkanı  vardı…

*  *  *
Fikir  bəzən  qayanı  da  parçalar.

*  *  *
Fikir  də  yaşamaq  üçün  döyüşməyə  məcburdur.

*  *  *
Günümüzün  insanı  köklərindən  qopmuş  bir  ağac  dır.  Həm  özünə  yad  olub,  həm  təbiətə…

*  *  *
Hamımıza  günahdan  pay  düşür.  Bizi  illər  boyu  uyutdular.  Kitablar  dəccalı  Tanrı  göstərdi...

*  *  *
Heç  bir  namuslu  adam  Nəmrudun,  ya  Fironun  yanında  ola  bilməz.

*  *  *
Heç  zaman  başqa  iqlimlərdə  cücərən  düşüncələri  bir  başqa  iqlimdə  yetişdirə  bilmərik...

*  *  *
Həqiqətə  yetdinmi,  daha  kitablara  ehtiyacın  qalmaz...  Rahatlıq  vəhdət  sirrinə  yetişənindir...

*  *  *
Hər  aydınlığı  yanğın  sanıb  söndürməyə  tələsən  zavallı  insanlarım,  qaranlığa  o  qədər  alışmısınız  ki,  ulduzlar  belə  rahatsız  edir  sizi!..

*  *  *
Hər  cəmiyyət  bir  kitaba  söykənir:  Ramayana,..  və  ya  Quran;  Sənin  kitabın  hansıdır?

*  *  *
Hər  sistem  bir  Prokrust  yatağıdır...

*  *  *
Hər  şey  Yaradanın  əlindən  çıxarkən  gözəldir.

*  *  *
Hər  zəfər  ən  çox  da  onu  haqq  etməyən  üçün  ağır  bir  yükdür.

*  *  *
Həyatımızın  təməlini  təşkil  eləyən  böyük  kəşflər  ən  çox  da  ibtidai  cəmiyyətlərin  əsəridir.  Təsadüfən  belə  olub  demək  olarmı?  Xeyr,  təsadüf  təkbaşına  heç  hansı  nəticə  doğurmaz.

*  *  *
Himalay  qarışla  ölçülməz;  Himalay  yaxından  baxanlar  üçün  bir  təpədir.

*  *  *
Xristianlaşmadıq,  amma  içimizdə  bir  orta  əsrlər  keşişi  yaşayır.

*  *  *
İmansız  və  idealsız  nəsillər  törətdik.  Marığa  yatmış  yabançı  ideologiyalar  sədləri  yıxılan  irmaqlar  kimi  yayıldı  ölkəyə.

*  *  *
İnanan  bədbəxtliyindən  bəhs  edirsə,  yalan  söyləyir.  İnanan  üçün  bədbəxtlik  yoxdur.

*  *  *
İnanc  əsalətlidir.  Mədəniyyətlər  onun  əsəridir.

*  *  *
İnancı  və  ibadəti  tənzimləməyə  qalxışan  hər  qanun  azadlığa  təcavüz  etmiş  olur.

*  *  *
İndi  meymunuq...  kim  olduğundan  utanan,  tarixindən,  dilindən  utanan  şüursuz  bir  yığın  halına  gəldik...

*  *  *
İnsanlıq  Tanrıdan  vaz  keçdiyi  gün  kədərindən  öldü  Tanrı.  Onunla  bərabər  insanlıq  da  öldü...

*  *  *
İrfan  –  düşüncənin  bütün  qütblərini  qucaqlayan  bir  kəlmədir.  İrfan  –  kamala  açılan  qapı,  əməllə  taclanan  bir  elmdir.

*  *  *
İrfan  əsil‐nəcabətini  itirdi.  Hafizəyə  çaqıl  daşı  kimi  saplanan  bilgi  qırıntılarına  yeni  bir  ad  tapdıq:  kültür.

*  *  *
İzmlər  idrakımıza  geydirilən  dəli  köynəkləridir.  Etiba  r  ları  mənşələrindən  gəlir.  Hamısı  da  avropalı.

*  *  *
Qamusa  uzanan  əl  namusa  uzanmışdır.

*  *  *
Qaranlıqları  devirmək  və  aydınlıq  bir  çağın  qapılarını  açmaq  üçün  ən  mükəmməl  silah  –  Qələm.

*  *  *
Qəlbi  var  kitabların...  Qəhrini  çəkəcəksən  kitabın,  xidmətində  dayanacaqsan.

*  *  *
Qərbin  təhtəlşüurunda  Şərq  səlib  yürüşlərinin  xatirəsini  daşıyır.

*  *  *
Qitələri  ipək  qumaş  kimi  kəsib  biçərdik.  Kəllələr  damlardı  qılınclarımızdan.  Bir  biz  vardıq  cahanda,  bir  də  kafirlər…

*  *  *
Məfkurə  naminə  dara  çəkilmək  ölümlərin  ən  gözəlidir.

*  *  *
Mən  bütpərəst  deyiləm,  kitablara  tapınmıram;  içə  ri  sindəki  səsdir,  içərisindəki  işıqdır,  içəri  sindəki  ruh,  içəri  sindəki  çilə,  içəri  sindəki  göz  yaşı,  içəri  sindəki  Tanrıdır  məni  çəkir…

*  *  *
Mən  işıq  arayan,  aydınlanmaq  və  aydın  latmaq  istəyən  bir  insanam.

*  *  *
Mənfəət  danışmağa  başlayan  andaca  vicdan  susar.

*  *  *
Nisşe  haqlıdır.  Qanla  yazılan  yazılar  yaşayır.

*  *  *
Nisşe  “Zərdüşt”ü  baqqal  şəyirdləri  üçün  yazmadı.

*  *  *
Oxucunun  başını  cinsi  böhranları  ilə  qatmağa  heç  kimsənin  haqqı  yoxdur.

*  *  *
Öz  həqiqətlərimizi  öz  sözlərimizlə  anlayıb  anlatmaq  hər  bir  namuslu  yazıçının  vicdan  borcudur.

*  *  *
Sevə  bilmədik,  çünki  anlaya  bilmirdik.  İnsan  anla  madığını  necə  sevə  bilər?!.

*  *  *
Səhifələrində  bütöv  bir  millətin  nəbzi  vurmayan  dastan  sabahlara  səslənə  bilməz...

*  *  *
Sfinks  həyatın  elə  özüdür.  Hər  addımda  boğazına  sarılıb  suallarına  cavab  gözləyir.

*  *  *
Sürünün  tarixi  yoxdu...  Sürüdən  ayrılanı  qurd  yeyərmiş...  Sürünün  önünə  keçmək  sürüdən  ayrılmaqdırmı?..  Aradakı  məsafə  çoxalanda  bəli...

*  *  *
Sürüyə  qoşulmaq  həqiqəti  axtarmaqdan  vaz  keçməkdir.

*  *  *
Şüşə  qızıldan  daha  əsalətlidir.  İsrail  pey  ğəm  bər  lə  rin  dən  üzü  bəri  lənətlənmiş  bir  mədəndi  qızıl.  Adı  tari  xin  bütün  cinayətlərinə  qarışıb.  Laxtalanmış  qan  dı,  insan  qanı.  Şüşə  gözəldi,  çünki  qəlbi  var  –  qı  rı  lır…

*  *  *
Tanrı  gözəldir,  gözəllikdir,  fəzilətdir,..  kamaldır.

*  *  *
Tanrı  idrakolunmazdır.  Ağlın  vəzifəsi  Tanrının  id  rak  oluna  bilməyəcəyini  idrak  eləməkdir.

*  *  *
Tarix  qaliblərin  yazdığı  bir  kitabdır.

*  *  *
Tarixindən  qopmuş  olan  bir  ölkə  hər  cürə  macəra  ya  sürüklənə  bilir.

*  *  *
Televiziya  şüuru  axtalanmış  sərsəri,  heç  vaxt  oxumaq  və  düşünmək  alışqanlığı  qazanmamış  küçə  adamı  üçün  icad  edilən  bir  növ  tiryəkdir.

*  *  *
Təsadüfilik  yoxdur  kainatda.  Hər  addımımız  gələcək  həyatımızın  qədərini  cızmaqdadır...

*  *  *
Upanişad:  “Tanrısan”  deyir  insana.  Freyd:  “İtsən”  deyir.  Hansı  haqlı?

*  *  *
...Və  Tanrı  saysız  elçi  yolladı  insanlara.  Məbədlər  hər  dövrdə  boş  qaldı.

*  *  *
Yaşamaq  düşünməkdir...

*  *  *
Zərdüştdən  bəri  hansı  müəmmanı  aça  bildik  ki?

*  *  *
Zindanda  söylənən  şərqi  ölüm  qoxar,  zəncir  qoxar,  kif  qoxar...

*  *  *
Zındıq  olun,  dindar  olun,  amma  düşünün;  insanı  öldürən  xərçəng  laqeydlikdir.

*  *  *
Ziyalı  öz  beynilə  düşünən,  öz  könlüylə  hiss  edən  kəsdir...

*  *  *
Ziyalı  yanaraq  da  ziyaya  qərq  edə  bilər,  amma  ul  duza  dönəcəyini  bilsə  yanar;  bir  qab  suyla  sön  dürülə  bilən  yanğın  olmaq  hüzn  verir.