Günel NATİQ
İKİ SİMVOL – BAL VƏ QARIŞQA (ARAŞDIRMA)
Rüzgarlar bal damlatsın!
Eldə bir söz var, deyir, arının neştərini gördüm, balından əlimi üzdüm. Amma biz bu sevdadan heç vəchlə əl çəkmək niyyətində deyilik. Necə ki arı gül-çiçəkdən şirə çəkir, biz də şirin sözlərdən, deyimlərdən bal tutacağıq...
Belə bir söz də var, deyir, arı balını yeməz, qarı yağını. Bəs bu eyniləşmələr hardan gəlir? Məsələ burasındadır ki, ağzında balı, quyruğunda zəhəri olan bu təzadlı varlıq insan oğluna tarix boyu yaxın olub. Arı həm insanın həyatını, həm də o biri dünyasını təmsil edib. Bəzi mədəniyyətlərdə bal dünyaya girişin açarıdır, bəzi xalqlar isə hətta ölüləri balla mumyalayırdılar. Babil, Şumer ənənələrində görkəmli insanları balla birgə torpağa tapşırardılar. Qədimlərdə hətta belə bir adət vardı: təzə evlənənlər bir-birlərinin ovcundan bal yeyərək acı söz deməyəcəklərinə and içirdilər.
Arılar göz yaşından əmələ gəlib?
İlk arının günəş tanrısı Ranın göz yaşlarından yarandığını rəvayət edirlər. Mifologiyada arılar müxtəlif forma və obrazlarda qarşımıza çıxır. Məsələn, yunan mifologiyasında arılar Tanrının elçisidir. Baş tanrı Zevsin bir adı da “Arılar kralı”dır və o, arılarla qidalanır. Roma mifologiyasındakı Mellona isə arılar tanrısıdır. Het mifologiyasında fırtına tanrısının oğlu qeyb olur və onu bir arı qaytarıb geri gətirir.
Əsatirlərdə tanrılara gənclik və həyat eşqi bəxş edən ambroziya bal və çiçək tozunun qarışığından hazırlanıb. Bu məhsul, eyni zamanda, qədim yunan olimpiya oyunçularının enerji qaynağıdır.
Bal yeyin, çox yaşayın.
Arıçılıqla bağlı ilk ciddi araşdırmalar e. ə. 600-cü illərdə aparılıb. Arıçılığa dair ilk kitabı e. ə 300-cü illərdə Aristotel yazıb. Hippokrat yüksək qızdırmada, iltihablarda bal yeməyi tövsiyə edib. “Bal yeyin, çox yaşayın” – deyilir qədim kitabələrdə.
Belə bir rəvayət var: filosof Demokrit 109 yaşına çatır və ölümün yaxınlaşdığını hiss edir. Bunun üçün də o daha az yeməyə qərar verir. Beləliklə, hər gün bir yemək növündən vaz keçir. Ən son yeməkdən vaz keçəcəyi gün tanrı Demetranın şərəfinə festival təşkil olunur. Müdrik belə bir müqəddəs gündə ölüb tədbirə hüzn qatmaq istəmir, ona görə festival boyunca içində bal olan qabı burnuna yaxınlaşdırıb iyləməklə kifayətlənir. Festival bitəndə qabını əlindən buraxan müdrik elə o andaca ölür.
Binaları əsrlər boyu yaşatmaq və şər qüvvələrdən qorumaq üçün təməl daşlarının üstünə bal tökürdülər. 682-ci ildə Babil yenidən qurularkən təməllərinə bal tökülmüşdü.
Heykəllərin üzərindəki arı motivləri də qədim inanclardan soraq verir. Artemisin heykəlini göz önünə gətirək; aşağı hissəsi arı motivi ilə süslənib.
İslam dinində arılar Tanrının əsgərləridir və onları yuxuda görmək, hətta, “Qurani- Kərim”i oxumağa bərabər tutulur. Xristian inancında isə o, saf və məsum Məryəmin simvoludur. “Tövrat”da balın adı 54 dəfə çəkilir.
Qərb mədəniyyətinin çox bəhrələndiyi qədim hindu dinində də bal müqəddəs sayılır. Tarixdə ən qədim dini mətnlərdən olan “Riqveda”dakı ilahilərdən birində bu alqışlar var:
Bütün rüzgarlar bal damlatsın!
Bütün çay və göllər balı yenidən yaratsın!
Bütün dərmanlarımız bala çevrilsin!
Sübh çağı və gecə bal ilə dolsun!
Qaranlığın parçaları bala bulansın!
Şəfa qaynağımız, bu yuxarıdakı göy üzü balla dolsun!
Ağaclarımız baldan olsun!
Günəş baldan olsun!
İnəklərimizdən bal sağılsın!
“Balı ye, arısını soruşma”
Arıların həyatı dərin fəlsəfədir. Onların öz dəmir qanunları var. Arı ailəsində gözətçi arılar, kəşfiyyatçı arılar, döyüşçü arılar, hava haqqında məlumat verən arılar, süd verən arılar, dişi və erkək arılar, arı şanını dəqiq yığan arılar və ana arı var. Ana arı gün ərzində öz çəkisindən dəfələrlə çox yumurta qoyur. Süd verən arılar yumurtanın üstünə süd tökür və onu mumyalayırlar. Maraqlıdır ki, hansı növ arının doğulacağı yumurtaların arı südü ilə neçə gün bağlı saxlanmasından asılıdır. Əgər yumurtanın üstünə 3 gün arı südü qoyub bağlayırlarsa, 21-ci gün ordan işçi arı çıxır. Yox, əgər 16 gün arı südü ilə bağlı saxlayırlarsa, 21-ci gün yumurtadan ana arı çıxır.
21-ci gün bala arı qapağı ayağı ilə kəsib yumurtadan bayıra çıxır. Bala arı 3 gün istirahət edir, sonra ömrü boyu işləyir. İşçi arıların ömrü 30-40 gündür. Ana arı isə arı südü yediyinə görə 7-8 il yaşayır. Əgər ana arı ölərsə, ailədə qanunsuzluqlar hökm sürər, arılar işləməyə getməz, yığdıqları balı yeyər və bir-birləri ilə müharibə aparar.
Balsız şanda arı durmaz
Ölüm arılar üçün adi haldı. Çünki gündə minlərlə arı tələf olur. Ölmüş arıları işçi arılar yuvadan bayıra atırlar. Ana arı öləndə isə arılar 3 gün matəm edir.
Bal dolması
Qədim xalqlarda belə bir yemək növü varmış. Mənbələrin verdiyi bilgilərə görə, bal dolması pendir, ət, sirkə və soğandan hazırlanıb. Balda bişirilmiş əncir yarpaqlarının dadı doyulmaz olub.
Şimali Amerika hinduları də bu əvəzsiz nemətdən ocaqda bişirdikləri xörəklərdə faydalanıblar. Məsələn, onlar balqabağın içini doldurarkən alma şirəsi, meyvə yağlarıyla bərabər, baldan da istifadə ediblər.
Bal kimi şirin poeziya
Belə bir atalar sözü də var: “Filankəs bal alacağı yeri bilir”. Yəni bilir, kimdən necə faydalanmaq lazımdır. Biz də bal alacağımız yeri bilirik: ozan sözü baldan şirindir.
“İnsanlar arasında heç bir ayrı-seçkilik ola bilməz” fikrini şeirinə gətirən Aşıq Veysəl müqayisə üçün baldan faydalanır:
Kimi molla, kimi dərviş,
Allah bizə nələr vermiş!..
Kimi arı-çiçək dərmiş,
Sən balsan da, mən cecmiyəm?!
Veysəlin başqa bir şeirindən yenə balın ətri gəlir. Varlıqla yoxluğun gizlinlərini çözələyən ustad “Arımıyam, çiçəkmiyəm, balmıyam” deyə özü-özünü soraqlayır.
Leylamıyam, Məcnunmuyam, çölmüyəm,
Arımıyam, çiçəkmiyəm, balmıyam?!
Köləmiyəm, bir gözələ qulmuyam?!
Ha axtardım, tapammadım mən məni.
Ahıl yaşlarında sazına üz tutan Veysəl onunla dərdləşir: “Mən gedirəm, sən qal dünyada, amma qərib bülbül kimi ahu-zar etmə”. Böyük ozan sazla olan yoldaşlığından danışır: “Dərdimə də, sevincimə də ortaq oldun, ağlatsam ağladın, güldürsəm, güldün”. Və özünü arıya, sazı pətəyə, ərsəyə gələn musiqisini isə bala bənzədir:
Sən pətək misallı, Veysəl də arı,
İnləşib bərabər yapardıq balı.
Mən bir insan oğlu, sən tut budağı,
Mən atamı, sən ustanı unutma.
Aşıq Ələsgər şeirindən də bal süzülür:
Yazın bir ayıdı çox yaxşı çağın,
Kəsilməz çeşməndən gözəl yığnağın,
Axtarma motalın, yağın, qaymağın,
Zənbur çiçəyindən bal alı dağlar!
Arı güldən bal alar. Biz də sözdən bal aldıq. Sözünüzdən bal damsın. Balınız olmasa da, baldan şirin sözünüz olsun...
Bu gün kəpənəyəm, sabah qarışqa
“Qarışqa şıllaq atdı, dəvə palçığa batdı”. Ta bu boyda da yalan olmaz. Bəs niyə bapbalaca qarışqaya bu boyda qaravəlli qoşublar? Yəqin, bu sözün də bir olmuşu-keçmişi var.
Şifahi və yazılı ədəbiyyatda qarışqa təzadlı obrazdır. O, xeyirxah da ola bilər, bədxah da. Şərq ənənəsində qarışqa on ilahi canlıdan biridir. Bir rəvayətdə bu kiçik varlıq Süleyman peyğəmbərə müdrik və adil olmağı nəsihət edir. Çin mədəniyyətində qarışqa ədalətin, həqiqətin keşikçisidir. Ağ qarışqa buddizmdə gözəllik simvoludur. Bəzi ənənələrdə isə o, dağıdıcılıq rəmzidir.
Hindistanda qara qarışqalar müqəddəs həşərat sayılırlar. Hindular da qarışqaya hörmət bəsləyir. Çünki inanca görə, onlar insanların ləpirlərini yox edir və təqibçiləri yollarından azdırırlar. Ona görə hindu rəqslərində qarışqalarla bağlı xüsusi elementlər, motivlər var. İnanca görə, qarışqa yuvasını dağıtmaq bədbəxtlik gətirər. Yuvanı dağıdan şəxs yalnız bir duanın – qarışqa duasının gücüylə dərd-bəladan qurtula bilər.
Hinduların fikrincə, qarışqaların bəzi özəllikləri insanları xatırladır. Belə bir inanc var ki, qarışqalar nə vaxtsa insan olublar, ya da insanlar nə zamansa qarışqa.
Əsatirlərdə hindu qadınları ağdərili adamlarla ailə qurmaqdan çəkinirlər, çünki inanırlar ki, ağ adamlara ərə gedən qadınlar qırmızı qarışqalara çevrilirlər.
Yunan miflərinin birində Zevs qarışqa cildində peyda olur. Başqa bir mifdə isə adanın əhalisi vəbadan tələf olduqdan sonra yerli hökmdar Zevsdən kömək istəyir. Zevs adadakı qarışqaları insana çevirir.
Bir çox xalqların folklorunda qarışqa xeyirxah niyyətin daşıyıcısıdır. Alman nağıllarının birində qarışqa qalada həbs olunmuş qəhrəmana ipək saplar gətirir, ondan kəndir toxunur və qəhrəman həbsdən azad edilir.
“Büllur qala” rus nağılında şahzadə İvan qarışqaya çevrilir və dağın balaca bir yarığından keçib şahzadə qızı xilas edir. Başqa canlıya çevrilə bilmək bacarığını isə o, qarışqalardan onlara etdiyi yaxşılığa görə alır.
Qarışqaların insanlara çevrildiyi miflərdə qeyri-adi bir yola da rast gəlinir. Bu, qarışqa yoludur. Qarışqa yolu yerdən göyə qədər uzanır, yaxud yerin dərinliyində, ya da göy üzündədir.
Qarışqaların adı hətta “Bibliya”da da çəkilir. Müqəddəs kitabın pritçalarından birində deyilir: “Qarışqalar güclü deyil, amma öz tədarüklərini özləri görürlər”.
Afrikada “dərzi” qarışqa yaşayır. Bu qarışqalar yarpaqlardan özünə yuva tikir. Yuva tikmək üçün isə yapışqanlı sürfələrdən istifadə edir. Beləcə, yarpaq kisə ərsəyə gəlir, onun içində isə yuva yerləşir.
Yer üzündə 10000 qarışqa növü var. Qarışqalar sarı, mavi, yaşıl, qırmızı, hətta moruğu rəngdə olurlar. Bir qarışqa öz ağırlığının 20 qatını qaldıra bilər. Qarışqa koloniyasının iş bölümü var. İşçi qarışqalar yuvanın içindəki zibili çölə daşımaqla məşğul olur. Əgər çöldə bir yemək mənbəyi tapsa, yuvadakı qarışqaları xüsusi qoxu buraxmaqla cəlb edir.
Qarışqaların ən vacib özəlliklərindən biri qidaları paylaşmaqdır. Hər qarışqada iki mədə olur, birində özü üçün, digərində isə o biri qarışqalar üçün yemək saxlayır. Eyni koloniyadan olan iki qarışqa qarşılaşdıqda əgər biri ac və susuzdursa, digərinin isə qursağında çeynənmiş yemək varsa, ehtiyacı olan ondan yemək tələb edir. O da ac qarışqanı geri qaytarmır, yeməyini onunla paylaşır. Qarışqalar sürfələrini də qursaqlarındakı yeməklə qidalandırırlar. Hətta çox vaxt özlərinə digər qarışqalara verdiklərindən daha az pay saxlayırlar.
Qarışqa nə qədər balaca olsa da, onunla bağlı mətləblər heç atalar sözlərinə də sığmır. “Çox qarışqa bir şiri öldürər”. “Qarışqa meydanı tutar, heç kəs də bilməz”. “Qarışqa öküzün buynuzuna dırmandı, elə bildi ki, dağa çıxıb” və s.
Poeziyamızda da bu obrazla bağlı maraqlı təşbeh və ifadələr var.
Vaqif Bayatlı Odər şeirlərinin birində qarışqa sevgisinə sığınır:
Mən bir gün sevirəm, hər gün başqa cür,
Bu gün kəpənəyəm, sabah qarışqa.
Cəmi bircə günlük ömrüm var mənim,
Bu gün bir başqayam, sabah bir başqa.
Şair eləcə də “qarışqa qışqırığı”, “qarışqa dili” deyimlərini şeirinə gətirir:
And olsun Göyüzündə qanad çalan o mələklərə!
Qanad çalıb, çalıb
Ancaq Göyüzünün olan mələklərə!
Baxdı ayağı altında
Otlara dırmaşan qarışqalara,
Onu qarışqa dilində qışqıra-qışqıra
Qarşılayan qarışqalara,
Şahlıq andı içdi yenə
– And olsun qarışqa elinə,
Qarışqa qışqırığına, qarışqa dilinə!
İsa İsmayılzadə bir məqamda şəhərləri, kəndləri qarışqa boyda görür:
Uçdum təyyarədə, getdim qatarda-
Gördüm, baxa-baxa yaman susuram.
Gah illüminatordan, gah pəncərədən
Hey boynunu büküb boylandı misram,
Boylana-boylana gözü qaraldı.
Baxdım ağ buluda, qara buluda-
Bir azdan hamısı dönüb «qar» oldu.
Qarışqa boydaca şəhərlə, kəndlə
Gördüm, dünya doludu…
Başqa bir şeirində şair ağlayır qarışqa yuvası üstə...
Adsız çiçəkləri, otları sevdim,
Tanışları sevdim, yadları sevdim,
Ürəyimə yatan adları sevdim,
Neyləyim,
tək səni sevə bilmədim.
Sızladım qarışqa yuvası üstə,
Göynədim «Sarıtel» havası üstə.
Dünyanın məhəbbət «davası» üstə
Tək səni,
tək səni sevə bilmədim.
“Bu dünyanın qarışqa yükü var, dəvə yükü var”, – belə deyir Musa Yaqub:
Yenə bu dünyada ölçü-ülgü var,
Qarışqa yükü var, dəvə yükü var.
Özündən ağır yük çəkə bilsə də,
Bir yolu min dəfə gedib-gəlsə də,
Zəhməti çoxsa da,
Dili yoxsa da,
Bu yükü qarışqa adına yazma.
Başqa bir şeirində qarışqalarla adamları eyniləşdirir şair:
Bir yuva qarışqa – süfrəsi bir dən,
Bir dənlə bahara çıxar salamat.
Ulu təbiətim, yaman xəsissən,
Yaxşı adamları bir az çox yarat.
Aqşin Yenisey qarışqa sevgisini belə görür:
Demişdim axı... sevə bilməyəcəksən onu!
Təkadamlıq deyil onun sevgisi.
Qocaman bir palıdın yalnız bir quşun,
Dərin bir dəryanın yalnız bir balığın,
Dibsiz bir yuvanın yalnız bir qarışqanın olmadığı kimi.
Şair başqa bir şeirində kimisə “hamıdan güclü” adlandırır. Həmin varlıq- qarışqadır.
Səndən sonra günlərlə, həftələrlə, aylarla deyil,
İllərlə tək qalmağı öyrəndim.
Nə edəydim? Heç olmamış kimi yoxdun.
Bir gün külək köhnə qəzet cırığını
Yapışdırdı şüşəmə.
Açdım, baxdım. – Şairlərdən yazmışdın.
Amma mənim adım yoxdu.
Ömrümdə ilk dəfə özüm üçün darıxdım.
Çıxdım, getdim, içdim, susdum.
Küçədə bir qarışqa yuvasına baxdım:
İlahi bir faciə!
Hamıdan güclü olasan
Və ayaqlar altında yaşayasan.
Şeirlərində təbiətə qahmar çıxan Reyhan Kənan da deyir ki:
Onu bir heç sanmışıq,
Yuvasın tapdamışıq,
Bəlkə, ona görə də
Çox bəlalar tapmışıq.
Bəlkə də, bilə-bilə,
bəlkə də, heç bilmədən
Qırx mərtəbə yuvanın
Lap üstündə durmuşam,
Uçurub yuvasını, qarışqa
ürəyinə neçə yara vurmuşam.
Ağlayırmı, görəsən,
gülürmü bu həşərat?
O qədər incitmişəm,
Gizlənir məni görcək.
Bağışlamaz, bilirəm,
Bağışlamaz o məni.
Hə, əziz oxucular, qarışqa yerişi yeriməsək də, sizinlə “qarışqa dilində” danışmağa çalışdıq, amma yükümüz, bilmədik, qarışqa yükü oldu, ya dəvə yükü...