Mark TVEN
Çarın monoloqu
Esse (İngiliscədən çevirdi: Kamran NƏZİRLİ)

    Dünya ədəbiyyatının ən populyar klassik yazıçılarından biri Mark Tven Rusiyadakı istibdad və zülmün tüğyan etdiyi, xalqların vəhşicəsinə istismar olunduğu bir dövrdə Rusiya İmperiyasını bir neçə əsr idarə etmiş Romanovlar sülaləsinə, onun sonuncu nümayəndəsi II Nikolay Aleksandroviçin mütləqiyyət hakimiyyətinə neqativ münasibətini pamflet və esseləriylə bildirib. “Çarın monoloqu” (The Czar's Soliloquy by Mark Twain) onlardan biridir və bu gün də aktualdır. Esse ilk dəfə 1905-ci ildə, “Şimali Amerika Jurnalı”nın mart nömrəsində dərc edilib və Azərbaycan dilində də ilk dəfə Kamran Nəzirlinin orijinaldan tərcüməsində təqdim olunur.

    Adətən, Çar səhərlər vannada çiməndən sonra əynini geyinməmiş tək-tənha düşüncələrə qərq olur.

(Londonda çıxan “Tayms” qəzetindən)

    ÇAR (bədənnüma güzgüdə özünə baxa-baxa danışır): Lümlütəm, gör nəyə oxşayıram? Arıq, cılız, əyriayaq, lap karikaturalıq bir tipəm, adi bir məxluq! Gör e, başım mumdan düzəldilmiş kukla başıdı, üzümdəki ifadə lap yemiş kimi görünür, qulaqlarım da dimdik qalxıb, dirsəklərimin sümükləri çıxıb, sinəm çöküb, ayaqlarım sanki yonqardı, pəncələrim isə lap rentgendən çıxmış şəkildi; oynaqlarıma bir bax, hə, yonqar kimidilər, sümüklərim də ki, xırda-xırda şaxələniblər! Heç bir çarlıq əlaməti yox, heç bir füsunkarlıq, nüfuz yox, heyranlıq və itaət yaratmaq üçün heç bir əzəmət yox! Görəsən bu mənəm? Yəni, doğrudanmı yüz qırx milyon rus milləti mənim qarşımda əyilir, tozumu öpüb itaət edirlər? Əlbəttə, yox! Belə bir qorxulu məxluqa itaət etmək ağlasığmaz haldı! Onda bəs, onlar kimə və nəyə itaət edirlər belə? Düzü, dərindən düşünsəm, bunu çox gözəl bilirəm: onlar mənim paltarıma, libasıma itaət edirlər! Hər bir çılpaq insan kimi mən də paltarsız heç bir hakimiyyətə malik olmazdım. Heç kim məni hansısa keşişdən, dəlləkdən, ya da sadəcə bir avaradan seçməzdi. Bəs onda, kimdi Rusiya İmperatoru? Mənim libasım! Bəli, bəli, İmperator – mənim əynimdəki paltardı, paltar!

    Doğrudan da Teufelsdrockh haqlıdı: ümumiyyətlə, adam (hər bir insan) paltarsız nəyə bənzəyərdi? Dərindən düşünsək, mütləq bu qənaətə gələrik: paltarsız adam heç nədir, heç nə! Paltar insana təkcə yaraşıq vermir, paltar elə insan deməkdi! Paltarsız o, heç kimdi, heç nədi, mənasız bir məxluqdu, vəssalam! Bəs titullar? Bu bərbəzəkli əşyalar da paltarın bir hissəsidi! Zərxara və məxmərlə yanaşı, əşyalar da onları taxan adamın nöqsanlarını, əyər-əskiklərini ört-basdır edir; bunlar ona məzmun və məna verir, əzəmət verir, adamın heç bir gözəlliyi və əhəmiyyəti olmasa belə, ona təşəxxüs bəxş edir. Bu əşyalar bütöv bir milləti İmperatora diz çöküb səcdə qılmağa məcbur edə bilər; İmperator isə pal-paltarsız və titulsuz kütlə içinə düşsə, heç çəkməçidən belə seçilməz, elə sadə adamlar arasındaca dərhal itib batar. Paltarsız İmperator çılpaq adamların arasında heç kimi özünə cəlb etməz, heç ona hörmət əlaməti olaraq ləyaqətli bir söz də deməzlər; küçədə-bayırda, basabasda onu da yoldan ötən naməlum adam kimi itələyərlər, ya da ona hambal kimi baxıb qəpik-quruş verər, yüklərini daşıtdırarlar; o, yalnız bu süni titul və paltarlara görə, necə olsa da, İmperatordur! Təbəələri ona baş əyir, onu Allah sayır, o isə heç bir məsuliyyət hiss etmədən onları taleyin hökmünə buraxır, ya da sürgün edir, təqibə məruz qoyur, zəhərləyir, onları siçovul kimi məhv edir; İmperator taleyin şıltaq hökmüylə taxt-taca irsən yiyələnməsəydi, başqa bir peşəylə məşğul olardı, yəni bacardığı bir işin qulpundan yapışardı. Bax belə, İmperator paltarında və titulunda böyük bir güc var! Onlar əhalinin canına vəlvələ salır, onu İmperatora ehtiram göstərməyə məcbur edir; hərçənd o, bilir ki, hər bir dinastiya, hakimiyyəti xalqın gücüylə qəsb edir, xalqın dəstəyi ilə qanunsuz ələ keçirir, xalqın isə hakimiyyəti idarə etmək üçün heç bir hüququ olmur. Axı hər zaman monarxları cəmiyyətin kübar təbəqəsi seçib, taxt-tacda oturdub; heç bir monarxı heç vaxt xalq seçməyib.

    Paltarsız hakimiyyət yoxdur! Paltar hakimiyyəti insanları itaətdə saxlayır. Bütün rəisləri lümlüt soyundurun, heç bir dövləti bu cür idarə etmək mümkün olmayacaq! Çılpaq məmurlar haranı idarə edəcəklər ki?! Çılpaq məmurlar görkəmlərinə, həm də elə məzmunlarına görə də ən adi adama bənzəyəcəklər, heç kimin diqqətini çəkməyəcəklər. Polis adi geyimdədirsə, sadəcə, adamdır, lakin əgər o, mundir geyinibsə, deməli, dəyəri var. Paltar və titullar nüfuz və təsiretmənin ən güclü vasitəsidir, ondan güclüsü yoxdu dünyada. Onlar insana hakimə, generala, admirala, yepiskopa, səfirə, qrafa və ya yelbeyin hersoqa, sultana, krala, imperatora qeyd-şərtsiz və kor-koranə ehtiram göstərməyi təlqin edir. Ən yüksək titul belə, paltarsız təəssürat yaratmır.

    Çılpaq gəzən vəhşi tayfaların kralı adətən kral hakimiyyətinin müqəddəs rəmzi sayılan hansısa cındır əski geyinir, ya da çaxçaxlı oyuncaq əşya taxır, bu əşyaları da kraldan savayı heç kim gəzdirə bilməz. Afrikanın böyük Fənq tayfasının kralı boynundan öz monarxiya hakimiyyətinin rəmzi kimi bəbir dərisi sallayır, bədəninin qalan yerləri isə tamam çılpaq olur. Bəbir dərisinin parçası olmadan o, bu vəzifədə qala bilməz, bu heyvanın dərisi onun təbəələrini qorxu və itaətdə saxlayır.

    (Bir qədər fasilədən sonra)

     İnsan necə də qəribə, anlaşılmaz varlıqdır! Milyonlarla rus yüz illərdir ki, məzlumcasına və itaətkarcasına bizim ailəyə onları talamağa, təhqir etməyə, onların hüquq və həyatlarını əlindən almağa icazə verib; onlar əzab-əziyyət çəkiblər, ölüblər, təkcə bundan ötrü ki, bizim ailəmiz firavan yaşasın, kef eləsin!      Bunlar adam deyillər, bunlar Allahın dilsiz heyvanlarıdı, yük atlarıdı! Amma baxın, onlar da paltar geyinib, hələ bir kilsəyə də gedirlər! Atın gücü insanınkından yüz dəfə çoxdur, lakin heyvan insana icazə verir ki, onu döysün, onu çapıb qovsun, onu ac saxlayıb öldürsün! Milyonlarla rus da bir dəstə əsgərə imkan verir ki, onları qul kimi saxlasın, hərçənd bu əsgərlərin özləri də onların oğulları və qardaşlarıdır!

    Bir şeyi də başa düşmürəm: xaricdə çara və mütləqiyyət hakimiyyətinə sivil ölkələrdə qəbul edilmiş əxlaq meyarlarıyla yanaşırlar. Oralarda tiranı qanuni yollarla devirirlər, lakin kiminsə başına girib ki, bu üsulu Rusiyaya da tətbiq etmək mümkündür; Rusiyada məgər qanun var? Ümumiyyətlə, qanun yoxdur Rusiyada, yalnız Çarın hökmü var. Qanunlar məhdudiyyət qoymalıdır – onların yeganə funksiyası budur! Sivil ölkələrdə qanunlar bütün vətəndaşların hüquqlarını eyni dərəcədə məhdudlaşdırır, bu da düzgün və ədalətlidir; mənim dövlətimdə isə qanunlar mövcud olsa da, bizim ailəmizə aid deyil. Biz nə istəyirik, onu da edirik. Əsrlər boyu nə istəmişik, onu da etmişik. Bizim üçün cinayət adi əməl sayılır, öldürmək adi məşğuliyyətdir, xalqın qanı – adi içkidir. Bizim vicdanımıza milyonlarla qətl yazılıb. Əxlaqdan dəm vuran möminlər isə deyirlər ki, bizi öldürmək günahdır. Mən və mənim əcdadlarım yüz qırx milyon dovşanın başı üstündə duran gözlüklü zəhərli ilan ailəsidir; biz bütün ömrümüz boyu onlara zillət vermişik, onları məhv etmişik, onların hesabına gəmirmişik, piylənmişik, lakin əxlaq moizəçiləri hələ də deyirlər ki, bizi öldürmək cinayətdir, öhdəlik deyil!

    Bu mövzunu uzatmaq mənim işim deyil; axı həyatı mənim kimi sirlərlə dolu insan anlayır ki, bunlar gülünc şeylərdi, mahiyyətinə görə məntiqsiz görünür. Bizim ailəmiz üçün qanun yoxdu! Heç bir qanunun bizə aidiyyəti yoxdu, qanun-manun tanımırıq, bizim üçün məhdudiyyət də yoxdu, qanun xalqa özünü bizdən qorumağa da imkan vermir! Burdan belə bir nəticə çıxır: biz qanundankənarıq! Lakin qanundankənar olanlara hər adamın güllə atmağa haqqı çatır! Aman Allah, görəsən əxlaq moizəçiləri olmasaydı, bizim ailəmizin başına nələr gələrdi?! Əxlaq moizəçisi daim bizim dayağımız olub, bizi müdafiə edib, dostumuz olub, elə indi də bizim yeganə dostumuzdur!

    Öldürmək barədə qorxunc söhbətlər çıxan kimi əxlaq moizəçisi dərhal meydanda görünür, öz təsirli və ibrətamiz nəsihətiylə deyir: “Əl saxlayın! Zorakılıq heç vaxt faydalı siyasi nəticələr verməyib!” Və bu sözlərlə bizi xilas edir. Bilirəm ki, o, özü də buna inanır. Daha çox buna görə inanır ki, onun əlində ümumdünya tarixi barədə dərslik yoxdur, olsaydı, ona sübut edərdi ki, onun ibrətli sözləri heç bir faktla təsdiqlənmir. Hələ indiyə kimi heç bir tiran zorakılıq olmadan devrilməyib; bütün taxt-taclar zorakılıq yoluyla qurulub; mənim əcdadlarım da zorakılıqla hakimiyyətdə qalıblar; qətl vasitəsilə, satqınlıqla, andı pozmaqla, işgəncəylə, türmə və katorqalar vasitəsilə yüz illərdir ki, taxt-tac sahibidirlər, öz hakimiyyətlərini qoruyublar; bu gün mən də eyni üsulla taxt-tacı qoruyuram. Romanovların hər birinin həyat təcrübəsi olub, bu yolu keçib; bəlkə o əxlaq moizəçisinin misalını başqa formada ifadə edək: “Zorakılıq, yalnız zorakılıq dəyərli siyasi nəticələr gətirir”. Əxlaq moizəçisinə indi gün kimi aydındır ki, tarixdə ilk dəfə olaraq mənim taxt-tacım həqiqətən təhlükədədir: millət uzun zamanlardan bəri davam edən qul yuxusundan oyanıb. Lakin onun heç ağlına belə gəlmir ki, buna səbəb dörd zorakılıq aktı olub: Finlandiya Konstitusiyasının mənim göstərişimlə məhv edilməsi, Bobrikovun öldürülməsi, Plevenin inqilabçılar tərəfindən qətli və bir neçə gün bundan öncə mənim göstərişimlə günahsız insanların kütləvi şəkildə gülləbaran edilməsi. Lakin mənim damarlarımdan axan qan təlim görmüş, fəhmli qandır! Kədərli irsi təcrübə görmüş bu qan irsən ehtiyatlıdır, axı bu qan yüz illərdir peşəkar qatillərin damarlarında axır! Bu qan fəhmlə hər şeyi duyur, anlayır!

    Həmin dörd hadisə millətin ətalət və süstlük basmış qəlbinin dərinliklərini lərzəyə gətirib, elə kükrədib ki, onu heç bir nəsihət-filan sakitləşdirə bilməz; çoxdan ölgünləşmiş milli ruhda nifrət və ümid oyanıb, indi onlar yavaş-yavaş, lakin əminliklə hər bir ürəyə girəcək, bütün ürəkləri fəth edəcək! Getdikcə nifrət və ümid hissləri əsgərlərin də qəlbinə dolacaq, beləliklə, aqi­bətimizin sonu gələcək, bizim ailənin ölüm günü gələcək! Bunlar getdikcə nəticə verəcək! Ah, bu əxlaq moizəçisi qırğın və qətllərin mənəvi-əxlaqi nəticəsinin necə böyük və güclü olduğunu bilmir! Bəli, artıq bəladan qaçmaq olmaz! Millət ağrıdan qıvrılır, nəhəng bir duyğu – VƏTƏNPƏRVƏRLİK doğulmaqdadır! Açıq və kəskin deyəcəm: əsl vətənpərvərlik saxta olmur, daha doğrusu, bu – Ailəyə və Yalana sədaqət hissi deyil, bu – millətə sədaqətdir!

    ...Rusiyada iyirmi beş milyon ailə yaşayır. Hər ananın qucağında bir körpə, südəmər oğlan uşağı var. Əgər bu iyirmi beş milyon ananın hamısı vətənpərvər olsaydı, onlar hər gün öz övladlarına bunları öyrədərdilər: “Bir həqiqəti yadda saxla, onu qəlbində bəslə, onunla yaşa və əgər lazım gələrsə, onun uğrunda öl: bizim vətənpərvərlik köhnəlib, əsl vətənpərvərlik, əsl ağıllı vətənpərvərlik qeyd-şərtsiz millətə sadiq olmaqdır, əgər layiqdirsə, hakimiyyətə də sadiq olmaqdır.” Bu iyirmi beş milyonluq şüurlu vətənpərvərlər böyüyəndə məndən sonra gələn adam çox düşünməli olacaq, minlərlə silahsız bədbəxt nümayişçilərin, onu ədalətə və insanlığa çağıran adamların qətlinə fərman verməmişdən qabaq oturub düşünəcək, çox düşünəcək; (dalğındır, bir qədər susur). Hə, deyəsən, balışımın altından tapdığım bu qəzet kəsiklərindəki pis xəbərlər mənə təsir etdi, qoy onları bir də oxuyum, bu barədə yenə düşünərəm... (Oxuyur)

    POLYAK QADINLARININ DÖYÜLMƏSİ

Ehtiyatda olan əsgər arvadlarıyla amansızcasına rəftar. Bir qadın öldürüldü.

(“Nyu-York Tayms”ın teleqraf lentindən)

Berlin, 27 noyabr

    Polşa sərhədində yerləşən Kutno rayonunda öz arvad-uşağını tərk etmək istəməyən polyak əsgərlərinə görə quduzlaşmış rus hökuməti ağlasığmaz amansızlıq edib. Bir qadın vəhşicəsinə döyülərək öldürülüb, çoxlu yaralı var. 50 nəfər həbs edilib. Bir çox məhbusa o qədər işgəncə verilib ki, huşunu itirib.

    Vəhşiliyin təfərrüatları məlum deyil, lakin məlumat var ki, kazaklar ehtiyatda olan əsgərləri arvad-uşaqlarından zorla ayırmış, sonra ərlərinin dalınca küçələrə çıxan arvadları qırmanclamışlar.

    Əsgəri tapa bilməyəndə onun arvadının saçlarından tutub küçəyə dartaraq kötəkləmişlər. Məlumata görə, bu hadisələr rayondakı hökumət nümayəndəsinin və alay komandirinin gözləri qarşısında baş vermişdir.

    Sosialist vərəqələrinin yayılmasına köməklik göstərmiş bir qızı vəhşicəsinə döymüşlər.

    ÇAR – İLAHİ PADŞAHDIR

Onun Novqoroda gəlişi ərəfəsində adamlar bütün gecəni oyaq qalıb dualar etmişlər.

(“Tayms”, London; “Tayms”, Nyu-York)

27 iyul 1904-cü il

    Londonda çıxan “Tayms” qəzetinin Rusiyadakı müxbirləri “Petersburqer Zeytunq” qəzetinin məlumatına istinad edərək xəbər verirlər ki, Çar bu yaxınlarda Novqorod şəhərinə səfərə gəlib; qəzetdə Çara sədaqət nümayiş etdirən təbəələrin hisslərinin ifadəsi kimi illüstrasiya da verilib və ruslar belə hesab edirlər ki, padşaha olan ehtiramı göstərmək vacibdir. “Ən həyəcanlı səhnə əsgərlərin Zat Alilərinin qarşısında mömincəsinə diz çöküb baş əyməsiydi. Zat Aliləri ikonanı başı üzərinə qaldırıb öz adından və İmperatriçə adından əsgərlərə xeyir-dua verdi.”

    Qəlbi ehtirasla dolmuş minlərlə adam göz yaşlarını saxlaya bilmədi, inildədi. Qız məktəbinin şagirdləri monarxın yollarına qızılgül dəstələri səpdilər.

    Camaat Çarın əyləşdiyi minik arabasının başına toplaşaraq basabas salmışdı, hamı Əlahəzrət Padşahın heyranedici simasını görməyə çan atırdı, bu görüşü əbədi yaddaşında saxlamaq istəyirdi.

    Yaşlı adamların çoxu gecə səhərədək yatmamışdılar, kilsələrdə durub dualar edirdilər ki, səhər öz padşahlarının üzünü ləkəsiz vicdanla və paklanmış halda görməyə layiq ola bilsinlər. Öz Çarının üzünə baxmağa layiq görülmüş xalq hələ də şadyanalıq edir”.

    ÇAR (həyəcanla): Bu, rüsvayçılıqdır! Necə də ikrah doğurur! Gör necə cəfəng sözlərdir! Elə düşünürlər ki, bütün amansızlıqları mən eləmişəm!.. Əlbəttə, şəxsi məsuliyyət hissindən qaçıb gizlənmək olmaz! Günahkar mənəm! Axı bu camaat məni Allah kimi qarşıladı, onlar mənə itaət elədilər! (Güzgüyə baxır). Mənə səcdə etdilər, mənə – mənim kimi oyunbaz məxluqa, yerköküyə bənzəyən belə bir müqəvvaya! Təkcə bir əlimi qaldırmaqla günahsız qadınları ölüncəyə kimi döydürürəm, məhbuslara işgəncələr verdirirəm! O biri əlimi isə göyə tutub bütümü, göylərdəki həmkarımı çağırıram ki, mənə səcdə qılan qoyun təbəələrimə xeyir-dua versin; mən və əcdadlarım neçə əsrdir ki, bu camaata Tanrının müqəddəs razılığıyla cəhənnəm əzabı yaşatmışıq. Mənzərə budur! Gör bu güzgüdəki oyunbaz məxluqa, yerköküyə böyük bir xalq, saysız-hesabsız kütlə necə səcdə edir!? Heç kim də gülmür! Lakin bu riyakar oyunbaza, həm də çox təcrübəli və peşəkar şeytana heç kim təəccüblənmir, onun ağlasığmaz hərəkətlərinə görə heç kim donquldanmır! Doğurdanmı bəşər övladı tamam dəyərsizləşib? Doğurdanmı onu elə belə, bekarçılıqdan düşünüb yaradıblar? Doğurdanmı insan özü özünə hörmət bəsləmir?

    Deyəsən, elə mən də insana hörmət eləmirəm, o, mənim gözümdən düşür, elə mən də öz gözümdən düşürəm! Xilas yolu paltardadır, paltarda! Paltar insana hörmət-izzət gətirir, ona ruh verir, onun əhvalını qaldırır! Paltar göylərin insana bəxş elədiyi ən yaxşı hədiyyədir! Paltar insanı öz-özünü ifşadan qoruyan yeganə müdafiə vasitəsidir! Paltar insanı aldadır, bizdə olmayan nəciblikdən xəbər verir! Ah, paltar, paltar! Sən necə də mərhəmətlisən! Sən necə də əzəmətlisən! Sən necə də xeyirxah və sevimlisən! Misal üçün, elə mənimkini götürək – o, heç kim olan adamcığazı belə, bir anın içində azmana, nəhəng məxluqa döndərə bilər! Paltar bütün dünyanı mənə ehtiram bəsləməyə vadar edə bilər, paltar mənə itirməyə başladığım heysiyyətimi, özünəhörməti qaytara bilər! Qoy gedim paltarımı geyinim!

 

İngiliscədən çevirdi:

Kamran NƏZİRLİ

“AZƏRBAYCAN”jurnalı №11, 2023