Rəfail TAĞIZADƏ
BİZİ BİZƏ QAYTARAN YOLLAR
Hamı Ağdamda keçirdiyim hissləri soruşur...
Varlıqla yoxluq arasında qalan, bir-biri ilə döyüşən, sonda barışan, sevincin ağrıya üstün gəldiyi hissləri. Hissləri olduğu kimi ifadə etmək, çatdırmaq, anlatmaq olmur. Oxuyanın oxuya, görənin görə biləcəyi hissləri ancaq sükut yazır...
Ağdamı görəndə hisslərimi “Bura Vətəndir!” ifadəsi cilovladı.
Qovuşmaq bütün olanları unutdurur. İnsansız, yox olan, darmadağın şəhər, kənd sənə torpaq şəklində görünür. Səni maqnit kimi özünə çəkən Vətən, yurd adlı torpaq...
Qucaqlayası adamların əvəzinə torpağı qucaqlayırsan. Səni yaradan və sonda özünə çəkən torpağı. Həsrəti qucaqlayan kimi...
1993-cü ilin 23 iyulundan sonra ilk dəfədir səninlə qürurluyam. Vətənə ayaq basanda, vətən vətən olur. Özünə qayıdırsan, boy atıb özün boyda MƏN olursan. Hansı fəsildə olmağına baxmayaraq, cücərirsən, pöhrələnirsən, pərvazlanırsan. Uşaqlığına qayıtmış kimi...
* * *
Ağdamın Uzundərədən keçən əsas yolunda tikinti işləri getdiyindən Ağdama Quzanlı-Hindarx-Evoğlu yolu ilə get- məli olduq.
27 il əvvəl qazdığımız səngərlər, əsgərlər üçün qurduğum müşahidə məntəqələri uzaqdan görünür. Bu gün buraları sərbəst keçdiyimin sevinci o illərin ağrılarını mənə unutdurur.
Yolumuz Ağdamadı...
Yol boyu ermənilərin qurduğu postları, keçilməz saydıqları istehkamları adladıqca, nələr qazandığımızı özüm-özümə sadalayıram.
Professor Valeh Baxşəlinin gözləri düzlənmiş səhrada doğma Mərzili kəndini axtarır. Professorun danışan baxışla- rını avtobusun pəncərəsi yaddaşına köçürür.
Hamı gözünü yola dikib susur.
Daşı daş üstə qalmayan, sonuncu dəfə ermənilərin keçdiyi Ağdama girəndə “Bura Ağdamın harasıdır?” sualları avtobusun pəncərəsindən şüa kimi keçib ərazini dolaşır.
Uzaqdan Ağdamın Qərargahı görünür.
Qərargahda media mənsubları ilə birlikdə prezidentin Ağdam üzrə Xüsusi nümayəndəsi Emin Hüseynov bizi ev yiyəsi kimi gülərüzlə qarşılayır. Özü və əməkdaşları görülən işlər və layihə haqqında məlumat verirlər.
İmarətə gedirik. Yolunu ancaq maşın izləri tanıdan Ağdamın məşhur İmarətinə. Salamat qalanlara təəccüb edərək sevinirik. Natəvanın qəbrinin sökülüb qarət olunduğunu görəndə isə hərə ermənilərə nifrətini bildiyi formada çatdırır.
Uçuq, sökük evlərin yarımçıq divar qalıqlarından ağdamlılar evlərini, küçələrini axtarır. Bir nəfərin yanındakıların köməyi ilə öz evlərini təxmin etdiyini eşidirik.
Bircə Çörək muzeyinin tək divarında qalan mozaika o vaxtlardakı kimidir...
Yoxluğun içində var olan şəhərimdə təkcə ruhlar diridir.
Bizi sevindirən, bizə həmdəm olan ruhlar.
Ağdama uşaqlığımızın, gəncliyimizin və valideynlərimizin gözləri ilə baxırıq.
“Hə”, “Yox”lar bir-birininə qarışır...
Əsas var olan Torpaqdır. Bizi sevindirən, Ağdamımıza bağlayan torpaq – vətən, yurd yeri. Erməninin keçdiyi yerdə nə evin, nə ağacın, hətta qəbirlərin belə qalmayacağını bildiyimizdən torpağa sığınmaq qalır bizə. Müqəddəs torpağa. Və bir də ağdamlıların qurub-yaratmaq eşqinə.
Ağdam Dram teatrının çılpaq arkaları səhrada quraşdırılan səhnəyə bənzəyir. Önündə şəkil çəkdirmək istəyənlər tamaşa qurtarandan sonra tamaşaçıların qarşısına çıxıb baş əyən rejissorları, aktyorları xatırladır.
Dramaturq Əli Əmirli və yazıçı Mustafa Çəmənli ilə üçlükdə obyektiv qarşısında biz də baş əyirik. Ağdamın bu mərkəzi hissəsində bütün dünyadan köçən, şəhid olan ağdamlıların ruhları qarşısında baş əyirmiş kimi.
Sökük maketi xatırladan mehmanxana yanı üstə çöküb. Bu, vaxtı ilə orada qalanların xatirələrinin uçmasına oxşayır. Hafizin yaddaşlara hopan azan səsi bizi Ağdam məscidinə səsləyir. Hamı bizə qalan xatirələrdə son yaddaşını çözələyir...
Ağdam məscidi deyəndə adamın gözü önündə Ağdam və Xocalı şəhidlərinin yuyulub dəfnə göndərilməsi səhnəsi, ah-nalə canlanır... İndi gördüklərimizsə, sonralar məsciddə qalan ermənilərin bu günə saldıqları səhnədi... Əl gəzdirilən məsciddə namazlar qılındı, dualar oxundu. “Amin!” sədaları ilə xeyli rahatlandıq.
Jurnalistlər ilk təəssüratlarımızı, hisslərimizi lentə alır. İctimai TV-nin müxbirinə “Sizə müsahibəni Şahbulaqda verərəm. O yol məni uşaqlığıma qaytarır, oradan kəndimizə lap yaxındı. Kəndimin havasını ala-ala hisslərimi bölüşərəm, o fərqli olacaq...” dedim. Əvvəl razılaşdı, sonra müxbirin “Biz buradan qayıdırıq, burada alaq müsahibəni” fikri ilə razılaşmalı oldum.
Yarı düzlənmiş Ağdamın yoxlanılan küçələri ilə avtobusumuz Qiyaslıya tərəf yol alır. Qiyaslı məscidinə baxmalıyıq. Məscid qəzalı olduğundan içəri girməyə icazə verilmir. Hörmətli professor Asif Məmmədov Qiyaslıdakı evlərinin səmtini təyin etməyə çalışır...
Nəhayət, son gedəcəyimiz yer, Şahbulaq qalası. Məni özümə, uşaqlığıma, gəncliyimə, kəndimə aparan YOL! Özümüz kimi yolumuz da köhnəlib. Bu illər ərzində biz Ağdam həsrətli doğmalarımızı itirdiyimiz kimi, həsrət qaldığımız yollar da izimizi itirib.
Şahbulaqdan çox da uzaqda olmayan, tarixdə məşhur hadisələrdən sayılan 488-ci il 13 maydakı Aluen yığıncağının keçirildiyi Aluen-Aquen, 1357-ci ildən Ağdam şəhəri adlanan, Gavurqala dediyimiz (Govurqala) məkanın yerləşdiyi doğma Boyəhmədlimin – Sofulumun havasını duyuram. Qaraman dağının mehi üzümə sığal çəkir.
Bir az irəlidə bu yolun sağında Yedditəpə cərgəyə düzülüb gələcəyimiz günü gözləyir.
Şahbulaqda səmada qatarlanan durnaların səsi bizi ovsunlayır. İlahi, bu nə qatar, nə qıydı? Yəqin, gəlişimizi bilib ağdamlıların şirin, doğma ləhcəsi ilə “Xoş gəldiniz!” söyləyir. Hamı bu möhtəşəm səhnəni telefonunun yaddaşına köçürür.
Dağ döşü, təmiz, qupquru hava. Nəmişlikdən yığılan ciyərimiz bu xoş havanı qəbul edib sevinir. Koronanın tüğyan elədiyi vaxtda ciyərimiz uşaq ciyərinə dönür.
Qəriblərin bütün xəstəliklərinin dərmanı vətəndir, yurd yeridir.
Hamı o günlərə qayıdaraq uşaqlaşır. Xoş, doğma hava adamın ovqatını təzələyir. Tamam başqa olursan. O illərdəki kimi...
Ağdama yola düşəcəyimi eşidən dostum da axşam mənə yollardan yazdı:
“Yolları heç sevmirəm. Uzaq, yaxın, dolayı, düz yolları. Amma bu dəfə getdiyin yol başqadır. Bu, adi yol deyil. Bu, həsrətləri qovuşduran yoldur... Bu yol yurdadır, elədir, obayadır... Arxanca atdığım suya bir neçə damcı göz yaşım da qatılacaq... Bilmirəm niyə kövrəlirəm. Allahım, bu yolu təhlükəsiz, açıq et!”
Bizi mehribanlıqla qarşılayan, hamımızın ağdamlı saydığımız səmimi Emin Hüseynov söhbət əsnasında Ağdamda yaradılacaq canlı muzey və başqa görüləcək işlərlə bağlı məlumat verdi. Professorlar İxtiyar Bəxtiyarlı, Asif Məmmədov, Valeh Baxşəliyev, Elçin İsgəndərzadə, yazıçı Mustafa Çəmənli, dramaturq Əli Əmirli, şair Zakir Fəxri, bəndəniz, alimimiz Habil Aslanov və bütün dəyərli ağdamlılar Ağdamın keçmişindən danışdı, gələcəyi ilə bağlı fikir və təkliflərini bölüşdü.
Biz qayıdanda hava qaralırdı. Bu, Ağdamın, Qarabağın havasının qaralması deyildi, bu axşamın düşməsi idi. Amma nədənsə, kövrəlirdim, darıxırdım. Bu bəlkə də, qeyri-ixtiyari bir qorxu hissi idi. İtirmək qorxusu. Yenicə tapdığımı yenidən...
Şahbulaqda torpağın üstündə uzanıb yatmaq, illərin ağrısını çıxartmaq, səhər bu müqəddəs torpaqda yenidən doğulmaq istədim. Saf, tərtəmiz..., olanları yaşamamış kimi.
Evdəkilərlə, doğmalarla sağollaşan kimi darıxan yollara mütləq gələcəyik deyib avtobusa minirik. Yadıma o illərin Ağdam-Bakı qatarına çatmaq düşür. Axşamlar adətən Dəmir yol vağzalına tələsərdik. Vağzal Ağdam bazarının gecə görüntüsüydü. Səsli-küylü...
Artıq Ağdamda sürətlə tikinti, quraşdırma işləri gedir. Yollar tikilir, elektrik enerjisi, su xətləri çəkilir. Sevgi ilə, məsuliyyətlə görülən işlər seviləndi.
Qarşıdan 27 sentyabr, 8, 10 və 20 noyabr gəlir. Bizi özümüzə, Qarabağımıza qaytaran günlərin il dönümü! Zəfər günü! Şərəf günü! Qürur günü!
Qismətimizdə bu yolu getmək, bu günü görmək də varmış. Bu dəfə bir günlük, sonra, yəqin ki, həmişəlik.
Ağdamı görmək bizi özümüzə qaytardı. Qürurlandırdı. Məğlub vətəndaş adından xilas etdi. Yenidən AĞDAMLI olduq. Həyatımızın ən xoşbəxt gününü yaşadıq. Üzümüzə qonan sevinc ağrıları yox etdi, qırışları təmizləndi. Hamı uşaqlaşdı, cavanlaşdı. Özü oldu. Əslində, yaşamaq budur. Xoşbəxtlik onsuz da andı.
Ağdamlıların Ağdam ziyarəti yaşamadıqları illəri unutduracaq xoşbəxtlik səfəri idi. Olanına qovuşmaq, sahib çıxmaq, sahiblənmək qədər həyatda gözəl heç nə yoxdur. Bu var olub yaşamaqdır.
Sənə həmişəlik qayıdana kimi, bizi biz edən, qürurumuzu özümüzə qaytaran, bizə ağdamlılığı yaşadan, AĞDAMIM!
***
Zamanın dönməsi varmış,
Günlərin çönməsi varmış,
Həsrətin sönməsi varmış,
Vətən, külün qırmızı.
Boyuna yollar uzanır,
Toyuna qollar uzanır,
Hayına oylar uzanır,
Vətən, günün qırmızı.
Dəyəri itirən bilər,
Sevinci gətirən bilər,
Varlığı yetirən bilər,
Vətən, gülün qırmızı.
Hər bucağın bir qucaq,
Hər ər oğlun bir qoçaq,
Düşmənin pərən, qaçaq,
Vətən, ünün qırmızı.
Dünənim, sabahımsan,
Son sözüm, cavabımsan,
Məkkəmsən, savabımsan,
Vətən, ilin qırmızı.
05.09.2021