ŞƏMIL SADIQ VƏ MÜŞFIQ XANIN “ÜMIDLƏRIN IZI ILƏ” ROMANININ AYB -DƏ MÜZAKIRƏSI
Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Şəmil Sadiqin və Müşfiq XANın həmmüəllifi olduğu “Ümidlərin izi ilə” romanının müzakirəsi keçirilməsi barəsində xəbər vermişdik. AYB-nin Yaradıcılıq məsələləri üzrə katibi İlqar Fəhminin təşkilatçılığı və moderatorluğu ilə baş tutan tədbirdə tənqidçi Nərgiz Cabbarlı, kitabın redaktorları Elxan Nəcəfov və Arif Əsədov, şairə Nuranə Nur da iştirak ediblər.
I hissə
İlqar Fəhmi:
– Hər birinizi salamlayıram. Dəvətimi qəbul edib gəldiyinizə görə təşəkkür edirəm. Bu işi görməkdə məqsədimiz il ərzində dərc olunmuş bəyəndiyimiz əsərlərin təbliğatını yüksək səviyyədə təşkil etməkdir. Çünki oxuyub bəyəndiyimiz, öz aramızda müzakirə etdiyimiz kitabların əksəriyyətini təbliğ etmək üçün bəzən yazı yazmağa tənbəllik edirik. Bu səbəbdən də müsbət fikirlərimizi geniş oxucu kütləsinə çatdıra bilmirik. Əvəzində boz ədəbiyyat nümunələri yaradanlar bir-birini asanlıqla təbliğ edirlər. Az məlumatlı oxucu da haqqında çox danışılan, təbliğ olunan kitabı əsl ədəbiyyat hesab edir. Ona görə də düşünürəm ki, yaxşı ədəbiyyat nümunələrinin təbliğatını təşkil etmək lazımdır.
Bu, Yazıçılar Birliyində reallaşdırılan layihələrdən biridir. Dərc olunan kitablar arasında seçm edir, müzakirəsini keçirməyə çalışırıq. Artıq layihənin bir neçə müzakirəsi keçirilib və yazılı halda oxuculara təqdim edilib.
Bu gün müzakirə edəcəyimiz əsər Şəmil Sadiqlə Müşfiq XANın birlikdə yazdığı “Ümidlərin izi ilə” romanıdır. Əslində, romanın müzakirəsini Xocalı faciəsinin ildönümü ərəfəsində keçirmək istəyirdik. Bir sıra problemlərə görə təxirə salmalı olduq.
Əsər haqqında danışmazdan əvvəl deyim ki, Qarabağ faciəsi ilə bağlı yazılan nümunələrdə adətən yaşadığımız ağrı-acılar ön plana çəkilir. Amma müasir dövr elədir ki, əgər nəyisə təbliğ etmək istəyirsənsə, birinci növbədə əsəri maraqlı və oxunaqlı etməlisən. Yəni əvvəlcə gərək romanı oxutdura biləsən. Artıq sonrakı mərhələdə həqiqətlərin ona çatdırılması barədə düşünmək olar. Bu mənada da, hazırda çeşid və material o qədər çoxdur ki, faciəni yazmaqdan və təbliğ etməkdən əvvəl yazıçının birinci borcu kitabı oxutmaqdır.
Dünyanın bir çox yerlərində hansısa ictimai-siyasi problemlərlə, hansısa faciə ilə bağlı kitab yazanda, müəllif çalışır ki, onu belletristik sxem üzrə versin ki, oxucunu qarmağına keçirə bilsin. Bundan sonra onun içinə faciənin elementlərini, göstərmək istədiyi ağrı-acını qatır. Son dövrlərə nəzər salsaq, ən ciddi ədəbiyyat nümunələrində belə macəraçılıq elementlərindən istifadə olunur. Hətta dünya şöhrətli yazıçılar var ki, kitablarını oxuyanda kriminal, macəra elementləri görürük. Mən kitab rəfimdə olan yüzlərlə kitab göstərə bilərəm ki, Qarabağ mövzusunda yazılıb. Amma mənə elə gəlir ki, sıradan bir oxucu o kitabların bir-iki səhifəsini vərəqləyib kənara atacaq. “Ümidlərin izi ilə” romanı isə yaxşı mənada diqqətimi cəlb etdi. Buna oxşar əsər Səxavət Talıblının “Adəmin övladları” romanı idi. O da Qarabağla bağlı hadisələri macəraçılıq, belletristika üslubunda vermiş, eyni zamanda da faciələrimizi işıqlandırmışdı. Yəni bu cəhətdən “Ümidlərin izi ilə” romanı da atılmış uğurlu addımlardan biri hesab oluna bilərr. Gənc yazarlarımız üçün də bir istiqamət göstərir. Kitabın çətinliklə oxunduğu XXI əsrdə bizim ictimai-siyasi problemlərimizlə bağlı əsərlər məhz bu cür yazılmalıdır. Faktı, faciəni macəraçılıq qəlibinə büküb oxucuya çatdırmaq lazımdır. Ermənilər də bu təbliğat vasitəsindən istifadə edirlər. Hətta bəzən romanda kriminala, macəraçılığa dəxli olmayan mövzudan belə danışılır, amma belletristika elementi artırılır, dinamikası çoxaldılır. İndiki dövrdə dinamika çox mühüm rol oynayır. Hadisələrin cərəyan etmə sürəti azaldıqca oxucular kitabı oxumaqdan imtina edirlər. Bu baxımdan “Ümidlərin izi ilə” romanını uğurlu sənət nümunəsi hesab etmək olar. Ancaq sırf ədəbiyyatşünaslıq nöqteyi-nəzərindən tənqidçimiz, alimimiz Nərgiz Cabbarlı fikrini bildirsə, düşünürəm ki, doğru olar.
Nərgiz Cabbarlı:
– Bu romanı birmənalı olaraq uğurlu və ya birmənalı şəkildə uğursuz əsər adlandıra bilmirəm. Düz deyirsiniz, dünya ədəbiyyatında da, Azərbaycan ədəbiyyatında da son dövrlər yazılan əsərlərə belletristika xüsusiyyətləri, dedektiv çalarlar yüklənilir. Bu, kitabın oxunması üçün bir vasitədir. Hətta deyərdim ki, müəyyən məqamlarda yazıçı bu vasitə ilə məqsədinə çatır da. Bayaq sizinlə söhbətimdə də dedim, əsərdə dedektiv ağırlıq olmasa daha yaxşı olardı. Çünki, “gündəlik” məsələsindən istifadə olunmuşdu. Bu, oxucunu öz arxasınca aparan vasitə kimi işə başlamışdı. İkinci bir tərəfdən detektiv ağırlıq ədərin ikinci hissəsinə daha çox salınır. Bərabər paylaşdırılmır. Bu da istər-istəməz əsərə mənfi mənada təsir göstərir. Əsərin diqqət çəkən tərəfi – dinamika dəyişikliyi də elə bununla bağlıdır. Birinci hissədə Aytəkinin başına gələn hadisələr əsərin yarısına qədər yaxşı dinamika ilə inkişaf etdirilir. Ancaq romanın yarısından sonar qəribə bir tələsgənlik, sürətlənmə hiss olunur. Mənim mənfi təəssüratım ilk növbədə bununla bağlıdır. Əsər informasiya baxımından sonradan çox yüklənir və hadisələrin gedişatının dinamikası birdən-birə sürətləndirilir. Bu da bir az çaşqınlıq yaradır. Əgər detektiv çalarlar da, bu xüsusiyyəti daşıyan hadisələr və qəhrəmanlar da əsərin əvvəlindən başlayaraq səpələnmiş olsaydı, daha yaxşı təəssürat yaradardı. Əsərin uğurlu tərəflərindən biri kimi Aytəkinin girovluq məsələsinin, ordakı hadisələrin çıplaqlığı ilə verilməsini hesab edirəm. Bəlkə də, başqa mövzulu bir əsər olsaydı və bu cür çıplaqlığı ilə hadisələrin təsviri verilsəydi, buna irad tuta bilərdim. Amma buradakı çıplaqlıq, gerçəklik, səmimiyyət və hiperrealizm özünü təsdiqləyir. Aytəkin hissləri, yaşantıları ilə məni özünə inandırır. Amma əvəzində Ramilə inana bilmirəm. Onun hisslərinin ifadəsi, 20 il ərzində duyğularını ülviyyət mərtəbəsində saxlaması məni özünə inandıra bilmir. Aytəkinin hisslərinin ifadəsi etap-etap, mərhələ-mərhələ dəyişir. Əslində, biz də beləyik. Bütün insanlar belədir. 18 yaşımızda olan səmimiyyətimizlə iyirmi beş, ya otuz beş yaşındakı həyata münasibətimiz eyni deyil. Həyat təcrübəsi düşüncələrimizi dəyişir. Aytəkinin də düşüncələri o qədər maraqlı bir templə dəyişir ki, bunun real təsvirini əsərin uğuru hesab edə bilərik. Onun Allaha üsyan etməsi, özü ilə polemikaya girməsi yetərincə maraqlı detallar idi. O stiuatsiyanı yaşayan adam üsyan etməli idi. Onun birdən-birə fransıza vurulması, daha doğrusu, insani münasibətə qarşı insani reaksiya verməsi, belə bir dəyişikliyə uğraması oxucunu inandırır. Əsərin başqa uğurlu tərəflərindən biri də iki müəllifin bir-birini əvəzləməsinin yaxşı qurulmasıdır. Oxucu hətta bunu sezmir, vahid bir əsər kimi qəbul edə bilir. Amma mənim qəbul edə bilmədiyim qurama, süni, özünü təsdiqləyə bilmyən detallar var idi. Yəqin ki, bu da romanın dedektiv tərəfi ilə bağlıdır. Bəlkə də o, yüklənmə olmasaydı, quramalıqdan da, sünilikdən də qaçmaq, yayınmaq olardı. Bəli, erməni düşməndir deyə, “onların hamısı pisdir” anlayışını doğru hesab etməmək olar. Onların da içində yaxşı insanlar ola bilər. Amma bizim əməkdaşın gedib orada üç nəfəri öldürməsi, 20 ildən sonra ermənilərin izinə düşməsi, cəzalandırması, ermənilərin bir-birini məhv etməsi və s. faktlarda haradasa quramaçılıq gördüm. Real, yaxud reallığa yaxın hadisəni də təsvir etmək olar, özün yaratdığın hadisəni də. Ancaq hər iki halda gərək oxucunu inandıra biləsən.
İlqar Fəhmi:
– Bəli, rusların belə bir sözü var: “Ədəbiyyat həqiqi olmalı deyil, inandırıcı olmalıdır”. Ola bilsin ki, sən mümkün olmayan bir hadisəni təsvir edəsən. Ancaq gərək oxucu inansın ki, bu həqiqətən də olub. Yaxud ola da bilsin ki, real hadisəni elə yazarsan ki, ona heç kimi inandıra bilməyəsən. Əslində, məncə səbəb olur ki, bizdə kriminal ədəbiyyatın ənənəsi yoxdur. Onun mexanizmini, sujetini Avropa ədəbiyyatından öyrənirik. Ümumiyyətlə, çox qəribədir, amma macəraçılıq Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında qəbul olunan janra çevrilə bilmədi. Azərbaycan mədəniyyəti SSRİ mədəniyyətinin daxilində, digər xalqların ədəbiyyatı ilə paralel inkişaf edirdi. Ancaq bir neçə sahə var idi ki, bizdə demək olar ki, inkişaf etmədi. Bunun biri çizgi film, digəri estrada aktyorluğu, bir də bu dedektiv və fantastik ədəbiyyat idi. Rusiyada bunların hər biri güclü inkişaf yolu keçdi. Düzdür, onlar da bunu Avropadan götürmüşdülər. Ancaq vaxt keçdikcə özününküləşdirə bildilər. Bizdə isə nədənsə bu janrlar inkişaf edə bilmədi. Bu da ona gətirib çıxardı ki, sonradan dedektiv yazanlarımız o sxemi Avropa ədəbiyyatından götürməyə başladılar. Nəticədə, yazıçı özü də hiss etmədən, orada real görünən, real olan hadisələri öz əsərinə köçürməyə başladı. Amma unudurlar ki, bu hadisələr bizim reallığımızla uyğun gəlmir. Elxan Elatlıda da onu hiss etmişəm. Çingiz Abdullayev boş-boşuna Dronqo obrazını rus kimi götürməyib. Bütün hadisələri Rusiya reallığına yükləyir. İndi Dronqonu Məmmədqulu etsə, hadisələri də Azərbaycana köçürsə, heç kim buna inanmayacaq. Sənin dediyin məsələ də onunla bağlıdır.
Nərgiz Cabbarlı:
– Razıyam. Məsələn, detalları seçmək məsələsində də bu cür hallara yol verilib. Məktubun qutuda gizlədilib basdırılması məsələsini nümunə göstərə bilərik. Bu tip detallar “Da Vinçi şifrəsi” kimi əsərlərdə olsa, özünü təsdiqləyə bilər. Yəni qədim dövrlə bağlılığı olsa, mümkündür. Amma müasir dövrdə belə bir dütal aktual deyil, özünü təsdiqləmir. İndi informasiyaların, xəbərlərin ötürülməsi mexanizmi tamamilə fərqlidir. Yəni bu məsələlərdə bir qədər yazıçı diqqətli olmalıdır.
İlqar Fəhmi:
– Əsər kütləvi oxucu üçün yazılıb. Hiss olunur ki, əsasən də, gənclərə ünvanlanıb. Biz özümüz də kino sahəsində həmişə bunu nəzərə alırıq. Məsələn, ssenarini elita üçün yazırıqsa, bütün xırdalıqlara diqqət edirik. Müəyyən bədii tapıntılar edirik. Ancaq kütlə üçün yazılmış mətnlərdə buna bir o qədər də ehtiyac olmur. Yəni yazıçı üçün bəzi məqamları güzəştə getmək olar. Mənim özümdə də belə hadisələr çox olub. Bəzən bütün xırdalıqlarına qədər nəzərə alınmış mətn yazıram, ona elə də çox reaksiya verilmir. Amma həmin məsələləri nəzərə almayanda kütlə tərəfindən əsər çox sevilir. “Da Vinçi şifrəsi”nin adını çəkdiniz. Məsələn, o kitabın əvvəli mənə gülməli gəlmişdi. Çünki adamı güllə ilə vururlar, o isə ölüm ayağında o şəkildən bu şəkilə qaçaraq işarə çəkir. Muzeyin içini gəzir, ancaq ölüb qurtarmır. Belə baxanda bu real deyil, lakin kütləvi oxucu bunu qəbul etdi.
Nərgiz Cabbarlı:
– Mən əsərin adını detalla bağlı olaraq çəkdim. Yəni əgər oxucuya təqdim olunan detal o əsərdəki kimi qəim dövrlə bağlıdırsa. O qutu içində məktub da ola bilər. Amma müasir dövrdə, XX əsrin sonunda bu özünü təsdiqləmir.
Arif Əsədov:
– Əsərin iki tərəfi var. Bir ədəbiyyat, bir də faktlar tərəfi. Əminəm ki, insanları düşündürən, ona təsir edən hissəsi faktlar olan bölməsidir. Orada təsvir olunan adamların bəziləri reallıqda var. Qədim kişi ucaboy bir adamdır. Onu heç bir keyitdirici vasitə olmadan əməliyyat ediblər. Oxuyan bu faktı görəndə, bu barədə oxuyanda ağlayırlar. Əsərdə məhz bu tərəf güclüdür. İşlənməsi, bədiiliyi deyil.
Nərgiz Cabbarlı:
– Bununla razılaşmıram. Çünki onsuz da yazıçılar faktlarla işləyirlər. Əsas məsələ o faktı necə təsvir etməkdə, necə təqdim etməkdədir. Yəni burada təkcə faktın təsirliliyindən söhbət gedə bilməz.
Arif Əsədov:
– İcazənizlə davam edim. Əgər kitabı oxuyanda deyirsənsə ki, “əclaf bunu nə gözəl yazıb, kaş ki, mən belə yazaydım”, bax, budur gözəl ədəbiyyat. “Ümidlərin izi ilə” romanında Aytəkinin gündəliyi var. Məsələn, məni düşündürür ki, qadın həqiqətənmi belə gündəlik yaza bilər? Onu kişinin yazdığı hiss olunmur ki? Mən orda bunun kişi yazdığını hiss etdim.
Nərgiz Cabbarlı:
– Məncə yox, hiss olunmur. Məsələn, o məntiqə əsaslansaq, Ramil məni özünə daha çox inandırmalı idi, xarakter kimi daha inandırıcı və dolğun alınmalı idi. Çünki müəlliflərin hər ikisi kişidir. Onun hisslərini daha aydın verə bilərdilər. Amma bu obraz o cəhətdən alınmayıb. Çünki onun 20 il müddətində ülvi hisslərlə yaşadığını qəbul edə bilmirəm. Sevdiyi qadını kirlənmiş, düşmən əlinə düşmüş bir kişidən söhbət gedir. Amma Aytəkinin 20 il ərzində başqaları ilə münasibətdə ola-ola, “Ramilə xəyanət etdi” deyə-deyə özündə yaşatdığı hisslərin ifdəsi dəqiqdir.
Arif Əsədov:
– Bundan başqa diqqət çəkən məqam dil məsələsidir. Gündəliyi yazan adam həqiqətənmi başına bu qədər faciə gələn adamdır? Dünya ədəbiyyatında əsas məsələ təhkiyənin verilməsidir.
Nərgiz Cabbarlı:
– Əgər Aytəkin savadsız qız olsaydı, sizin dediyiniz kimi təhkiyəsi şübhə doğurardı. Amma gündəliyin yazılmasından əvvəlki dialoqlar, söhbətlər var. Onların səviyyəsi gündəlik yazan adamın səviyyəsi ilə eynidir.
Arif Əsədov:
– Mənə elə gəlir ki, elə detallar var ki, onu kişinin yazdığı bilinir. Həqiqətənmi, qadın həmin detalları bu cür düşünə, bu cür qələmə ala bilərdi?
Nərgiz Cabbarlı:
– Qadının özü ilə təkbətək qalanda nə yaza biləcəyini təsəvvür edə bilməzsiniz.
İlqar Fəhmi:
– Məncə, Arif müəllim başqa bir məsələni vurğulamaq istəyir. Düzü bu mənim də yaralı yerimdir. İndiyə qədər bilmirəm ki, bunu nəzərə almalıyıq, ya yox?! Çünki oxucu belə şeylərə çox da fikir vermir. Tarixi əsərlərimizdə şahlar elə düşünürlər ki, sanki bu günün siyasətçiləridir. Ya da çoban elə danışır ki, elə bil, filosofdur. Avropada bunu necə həll edirlər? Məsələn, Orxan Pamuk “Bəyaz qala” əsərində bu məsələyə haqq qazandırmaq üçün, belə bir fənd işlədir: “Mən bu əsəri haradansa tapdım. Bu kitab o qədər çox xoşuma gəldi ki, yazanda özümdən əlavələr etdiyimi gördüm”. Yəni yazıçı, fənddən istifadə edərək məsələni bir az malalayır.
Arif Əsədov:
– Bu əsəri oxuyanda hadisələrin girdabı insanı yandırır. Biz ədəbiyyatı yox, hadisələri görürük. Azərbaycanlı qadınların başına gətirilənləri görəndə ağlayıram. Faciənin faciəsini yaşayıram. Xocalıda baş verən hadisələrin ağrı-acısını “Ümidlərin izi ilə” qədər yaşadan bir kitab oxumamışam. Kitabda olan rəsmlərin hərəsi bir tarixdir.
Elxan Nəcəfov:
– Amma şəkillərin ağırlığı ilə bağlı bizə müəyyən iradlar edildiyinə görə sonrakı nəşrlərdə şəkillər çıxarıldı.
Arif Əsədov:
– Ola bilsin ki, məktəblərdə kitabın yayımı üçün bu düzgün hesab edilməsin. Ancaq düşünürəm ki, həmin şəkillər olmalıdır. Şəkillərin birində belə bir səhnə var, qadın uşağını qucaqlayıb, erməniyə yalvarır ki, uşağı öldürməsinlər. O, da götürür uşağı yarı bölüb anasına verir. Qadın dəli olur. Düşünürəm ki, bu şəkillər vacibdir. Nəşrlər üstündə yenidən işlənilməli idi. Bəzi cümlələr var ki, qüsurludur. Onlar düzəldilməlidir. Ola bilsin ki, qızın dilində bəsit cümlələr olsun. Ancaq müəllifin dilində bu olmamalıdır. Ümumiyyətlə obrazın dili ilə, müəllifin dili arasında fərq olmalıdır.
Elxan Nəcəfov:
– Mən kitabın yazılma prosesində iştirak etmişəm. Hər səhifə yazıldıqca oxumuşam. Əsərin başlanğıcı Müşfiq XANın qələmindən çıxıb. O, əsərin əvvəlini çox uzun yazıb. Haqqında məlumatı olan adam biləcək ki, bu çox yaxşı əsərdir. Amma bilməyən adam əvvəlini oxuyub bu kitabı almayacaq, ya da əvvəlini tez keçməyə çalışacaq. Müşfiq XAN dedektivə daha çox vərdiş edib. Bir oxucusu kimi düşünürəm ki, lirik düşüncələri açmaq kimi cəhətlər onda kasaddır. Əsərdə iki müəllifin fərqi açıq-aşkar görünür. Bir şeyi də etiraf edək ki, həmmüəllif kimi roman yazmaq çox çətindir. Bunu yüz faiz bacarmaq şərt deyil. Altmış-yetmiş faiz nail olmaq yazıçının uğurudur. Özü də müəlliflər hissələr arasında razılaşmayıblar. Bir hissəni biri yazıb, digərinə ötürüb. O, da məcburdur ki, birinci hisssəyə uyğun sujet qursun. Birdə var ki, müəlliflər bir-birinin yazdığında müəyyən dəyişikliklər etsinlər. Bu daha asandır. Bunu yazmaq nə qədər çətindirsə, oradakı obrazları danışdırmaq da bir o qədər əziyyətlidir. Buradakı faktları yığmaq üçün ev-ev gəzirdik. Hətta bizi evindən qovanlar da olurdu. Süyirdilər ki, “bunu danışsam, ölərəm. Bunu unutmaq istəyirəm, siz də yenidən hər şeyi xatırlamağımı istəyirsiniz”. Onları danışdırıb, həmin materialı oxucu qınağını nəzərə alaraq dəyişdirməyin özü bir psixoloji təzyiqdir. Kitabın yarısına qədər müəlliflər arasındakı fərq görünür. Ancaq sona çatdıqca uzlaşma bərpa olunur. Siz qadın olaraq deyirsiniz ki, Ramilin hissləri tam açılmadı. Ancaq əsər onsuz da Ramilin üzərində qurulmayıb. Əgər əvvəldən düşünülmüşdüsə ki, hər iki obraz 50-50-yə inkişaf etdirilsin, sonradan Aytəkin çox qabağa keçdi. Ramil öz ağırlığını oxucu üçün ortaya qoya bilmədi. İndi dediyimdən belə çıxır ki, Şəmil müəllim Aytəkin obrazı ilə, Müşfiq XANın Ramilini qabaqladı.
Nərgiz Cabbarlı:
– Ramil əgər qisas almaq üstündə köklənsəydi, daha inandırıcı olacaqdı. Çünki kişilərdə bu xarakter var. Qadını əlindən alınıb. Artıq onda sevgi, duyğu, ülvi hisslər qalmır. Sevgi itir. Hamısını qisas hissi əvəz edir. Yaxud da sonda olan plastik əməliyyat məsələsi… Əgər Aytəkinin özü deyil ona bənzəyən kimsə gəlsəydi də Ramil onu tanımazdı. Amma cərrahiyyə əməliyyatı ilə üzü dəyişdirilmiş birinin gəlməyi də hadisələrin inkişafına ziyan vuran məsələlərdəndir.
İlqar Fəhmi:
– Bayaq dediyim kimi, məncə bu dedektiv yazarlarımızın xarici ədəbiyyat oxumaq məcburiyyətindən irəli gəlir. Yəni mexanizmi öyrənmək üçün xarici ədəbiyyatı çox mütaliə etməlisən. Çox mütaliə edəndə də bu cür detallar beynində ilişib qalır. İstərdim ki, Nuranə xanım da əsər haqqında fikirlərini eşidək.
Nuranə Nur:
– Nərgiz xanımın fikirləri ilə razıyam. Oxucunun istədiyi detallar var ki, özünü Aytəkinin gündəliyində tapır. Amma dedektiv materialları bir oxucu kimi məni yayındırırdı. Bu səhifələri tez-tez keçmək istəyirdim. Ramil obrazında həm bu hisslərin altında qalmaq, həm də ülvilik məsələsi üst-üstə düşmürdü. Onun bu qədər soyuqqanlı ola bilməyi təəcübləndirir. Həm də onun xüsusi xidmət orqanının əməkdaşı ola-ola bu cür ülvi hisslərlə yaşaması bir-birinə uyuşmayan detallardır. Aytəkin gündəliyi Fabianın evində yazmışdı. Yəni o faciələrin içində onu yazmaq qeyri-mümkün idi. Sonradan da bu qeyd kimi yox, faktlara bu qədər dəqiqliklə verilməsi yaxşıdır. Ancaq bir az oxucu tərəddüdünə məruz qalır ki, həqiqətənmi belə olub?
Elxan Nəcəfov:
– Ola bilər ki, kişi müəllif qadının daxili aləminin təsviri ilə yazılan hissədə nələrisə itirə bilər. Amma o yazının içərisində onun Xocalıya gəlməsi, ağacın yanında itin bağlandığı yerdə yemək qabının təsviri çox uğurlu oldu. Bununla belə qadın oxucuların, özü də həmin yaşda, o hissləri yaşamış qadın oxucuların müəllifdən hissləri olduğu kimi təsvir etməsini tələb etmək doğru deyil. Amma coğrafi yerləri ki, Xocalını öz evlərin, məhlələrin təqdimatı hissələrini yazıçı çox gözəl təqdim edə bilib. Sanki sən orada gəzə bilirsən, xarabalığı da görürsən.
Nərgiz Cabbarlı:
– Məncə əsərdə gündəlik hissəsi tamam başqa olmalı, müəllif təhkiyəsi ilə verilməməli idi. Aytəkinin dilindən olan hissələr çox qısa-qısa olmalı idi. Ancaq o mənzərələrin təsviri müəllif dilindən verilsəydi əsər daha çox udardı. Çünki təsvirlər uzun–uzadıdır.
Arif Əsədov:
– Belə olduqda biz əsəri başqa bir əsərə çevirmiş olardıq. Folknerin “Səs-küy və hiddət” romanı var, orada üç təhkiyə var idi. Burada da Aytəkinin, Ramilin və müəllifin dilindən verilə bilərdi. Müəyyən qədər başqa əsər alınardı.
Nuranə Nur:
– Mən oxu zamanı istəyirdim ki, dedektiv hissələrini İlqar müəllimə verim ki, bunu siz oxuyun. Mən artıq oxuya bilmirəm. məncə, burada qadın oxucusu haqda fikirləşərək Aytəkin hissəsi yazılıb, kişi oxucu fikirləşilərək dedektiv hissə yazılıb.
İlqar Fəhmi:
– Dedektivin mahiyyətində bu dayanır ki, düzgün sujet xəttini qurmalısan. Obrazların təsvir edilməsi, xarakterlərin psixoloji izahı haqda düşünməyə bilirsən. Operaya qulaq asmağa gedən adam heç vaxt demir ki, aktyor işi zəif idi. Orada əsas səsdir. Bu baxımdan dedektivdən xarakterlərin uzlaşmasını gözləmək də lazım deyil. Bir çox hallarda görürsən ki, əsərin sujetinə fikir verəndə xarakterin məntiqliliyi itir, xarakterə də fikir verəndə sujetdə uyğunsuzluq yaranır. Dedektiv əsərdə artıq sən sujeti tutursan. Mən “Aktrisa” əsərində həmin bu ikili eksperimenti sınaqdan keçirdim. Məqsədim də bu idi ki, elə bir şey yaza bilərəmmi ki, oxucu istədiyi an əsəri iki yerə bölsün və ayrı-ayrılıqda müstəqil əsər kimi oxusun. “Akrtisa”nın birinci hissəsini çıxarsaq və ancaq gündəlik hissəsi qalsa iki ayrı əsər təsiri bağışlayar. Oxucuların 98 faizi mənə dedi ki, romanın əvvəli yaxşı idi, axırında darıxdım. Bir qismi də dedi ki, dedektivi ora niyə əlavə etmisən? Yəni əsəri elə qurmaq lazımdır ki, dedektiv oxucusu digər tərəfdə darıxmasın, digər oxucu da dedektiv hissədə.
Nərgiz Cabbarlı:
– Ən böyük problem, əsərin yarısından sonra sürəti həddən artıq çoxalmasındadır. Əgər orada da sürəti yığa bilsəydi, ya da dedektiv hissələri əvvələ atsaydı, onda bu dərəcədə mənfi təəssürat yaratmazdı. Bundan başqa məncə, müəllifin dilindən Aytəkinin dilinə ötürülmüş bir patetika var idi. O cür yükləməyi heç bir əsərdə qəbul edə bilmirəm. Onsuz da bu hadisə elədir ki, özü öz əvəzinə danışır. Aytəkin onsuz da xarakter etibarıla özünü göstərir. Gah cəsarətlidir, gah qirxaqdır, gah qəbul edir, gah üsyana qalxır… Patetikanın, pafosun orada yeri yoxdur.
İlqar Fəhmi:
– O, məsələdə də yanaşma bir az fərqlidir. Əvvəllər başqa cür fikirləşirdim, ancaq geniş oxucu kütləsini gözümün qabağına gətirəndə məndə qəribə bir tərəddüd yaranır. Vətənpərvərliyin, sevginin bir realist, bir də romantik tərəfi var. Burada iştirak edənlərin yaşı elədir ki, biz romantikanın süquta uğradığı bir vaxta ədəbiyyata gəlmişik. Romantik şeylərin çoxu bizə gülməli gəlir. Ona görə də Sovet kinolarına baxanda əsəbləşirik. Müəyyən bir dövr var idi ki, ədəbiyyatın özü romantik pafosun üstündə qurulmuşdu. Yazıçı balaca bir uşağı da yaradanda romantik elementlər daxil edirdi. 90-cı ildə bunun yerinə realizm, modernizm və postmodernizm gəldi. Sovet dövründə necə idi? Bütün əsgər obrazları vətənpərvər, cəsur idilər. Heç bir əsgər müharibədən qorxmur, şəxsi mənafeyini gözləmirdi. Yalnızca vətənə xidmət haqqında düşünürdü. Ancaq 90-cı ildən sonra bunun tam əksi oldu. Rus generallarını bir-biri ilə intiriqa aparan, əsgərləri şəxsi maraqlarına görə bir-birini öldürən kimi göstərməyə başladılar. Amma sonra nə baş verdi? 2000-ci illərdə Rusiyada da, bizdə də pafosa başladılar. Halbuki mən öz aləmimdə fikirləşirəm ki, artıq bu, dünya düşüncəsi üçün keçilmiş mərhələdir. Bizim gənclər türk seriallarında olan pafosdan istifadə edirlər. Sevgilərini ifadə etmək üçün “Sən mənim həyatımın dənizində üzən yelkənli gəmisən” tipli sözlər deyirlər. Ancaq bu pafos bizə gənclik illərimizdə də gülməli gəlirdi. Yəni, romantik pafos öz mövqeyini yenidən ələ almağa doğru gedir. Oxucu kütləsi də ona meyllənir. Kobud dillə desək, oxucu əsgər haqqında oxuyursa, onu qəhrəman, vətənpərvər görmək istəyir.
Nərgiz Cabbarlı:
– Yox, əsgər qəhrəman olsun, ona etiraz etmirəm. Tutaq ki, Aytəkin qorxduğu məqamda qorxur, yeri gələndə erməninin üstünə cumur, yeri gələndə zərər yetirir. Yəni onun düşdüyü stiuatsiyalar müəllifin əvəzinə onun xarakterini biruzə verir. Ancaq müəllif onun bu xüsusiyyətlərini qabardıb gözə soxmağa başlayanda, “ay oxucu bax, bu vətənpərvər qızdır”, deyəndə bu artıq görünür, mətndə buna ehtiyac yoxdur.
İlqar Fəhmi:
– Mən söhbəti başqa məsələnin üstünə gətirmək istəyirəm. Sovet dövründə müəyyən intellektə sahib bir oxucu kütləsi var idi. Məktəb keçmişdi, kitab oxumuşdu. Bəzi şeyləri barmaqla göstərəndə başa düşürdü. İndi isə oxucu təbəqəsinin səviyyəsi çox aşağı düşüb. Gərək sən ona çatdırmaq istədiyin şeyi, onun gözünə soxasan. Mən iki-üç il serial sahəsində işlədim. Serial sırf reytinqə hesablanır. Hər seriyada reytinqin nəticələri gəlir. Müşahidə etdim ki, bizim danışdığımız tərzdə olan seriallar uzağı ikinci yerə qədər yüksələ bilirdi. Ancaq o, seriallar ki, baxanda əsəbləşirdim, deyirdim, bunu mənim gözümə soxma, qoy özüm başa düşüm, yəni çiy pafosla dolu filmlər – birinci yerdə olurdu.
Nərgiz Cabbarlı:
– Kütləyə işləmək də düzgün deyil. Biri var kütləni öz arxanca aparmaq, biri də var onun səviyyəsinə düşmək.
Arif Əsədov:
– Bu artıq mümkün deyil. Oxucu kütləsi çox zəifdir. Onda iş getməyəcək.
İlqar Fəhmi:
– Əgər bu kitabda məqsədimiz sadə ədəbiyyat nümunəsi yaratmaq olsaydı, onda siz haqlı idiniz. Ancaq burada məqsəd bizim millətin başına gələn faciəni geniş oxucu kütləsinə çıxartmaqdır. Yəni, sən ədəbiyyatdan çox onu fikirləşməlisən ki, bu informasiya daha çox adama çata bilsin, oxucun daha çox olsun.
Nuranə Nur:
– Mən kitabı ilk dəfə əlimə götürəndə ad xoşuma gəlmədi. “Ümidlərin izi ilə” sanki veriliş adına bənzəyirdi. Pafos hiss etdim bu adda.
Akif Əsədov:
– “Sən tək deyilsən” kimi…
Elxan Nəcəfov:
– Mən bir şeyi demək istəyirəm. Aytəkinin gündəliyində olan bir çox qeydlər var ki, əslində onlar başqa bir əsərin mövzularıdır. Onun xatirələri belə çox yüklənib. Nənəsi ilə, adət-ənənələrlə bağlı məsələlərin qabarıq verilməsini düzgün hesab etmirəm. Bu zəhmətin məhsuludur. Neçə yuxusuz gecə keçirilib bu əsərin yazılması üçün. Hələ həmmüəlliflərin bir-biri ilə mübahisəsini də buna əlavə edək. Onda görün bu əsərə nə qədər əziyyət çəkilib. Bu qədər zəhmət qoyulubsa, fikirləşirəm ki, xarici dillərə tərcüməsini fikirləşməliyik. Bu yaxınlarda ikinci dünya müharibəsindən bəhs edən fransız filminə baxdım. Ermənilər Fransa kino sənayesinə çox gözəl nüfuz edə biliblər. O müharibədə öz xalqlarını ortaya qoyurlar. Biz özümüzü Sovetin tərkibində göstəririk. Ancaq ermənilər özlərini İkinci Dünya müharibəsində Fransa, Almaniya cəbhəsində xalq kimi ortaya qoyurlar. “Ümidlərin izi ilə” romanında digər əsərlərin materialları var. Bu detallar da oxucunu yora, qaçırda bilər.
İlqar Fəhmi:
– Bu da ondan irəli gəlir ki, Şəmil bəzən Aytəkinləşib yazıb. Yəni unudub ki, o əsərdə Aytəkindir.
Arif Əsədov:
– Mən orada Şəmili görürdüm. Aytəkinin dinə münasibəti əslində elə Şəmilin öz münasibətidir.
İlqar Fəhmi:
– Məncə bu əsərin bir əhəmiyyəti də ondan ibarətdir ki, Qarabağ faciələri haqqında alternativ yazı yolları axtarıb. Bu o cəhdlərdən biridir. Eyni zamanda bu əsərə gələn oxucu reaksiyası da analitik material kimi bizə lazımdır. Yəni görək ki, oxucu dedektiv hissəsinə nə münasibət göstərir. Görsək ki, oxucuya pafos daha çox təsir edir, biz bu istiqamətdə əsərlər yazmalıyıq. Həmişə diqqət edirik ki, bədii əsərdə dil qüsuru olmasın. Ancaq görürsən ki, bir çox əsərlərdə dil zəifdir, ancaq uğur qazanıb. Geniş oxucu kütləsi üçün dilin bir o qədər də əhəmiyyəti yoxdur, əsas məqsəddir. Sənin məqsədin Qarabağ mövzusundan istifadə edib böyük ədəbiyyat nümunəsi yaratmaqdırsa, onda istiqamətin dəyişir. Yaxud sənin məqsədin ədəbiyyatın vasitəsilə Qarabağ məsələsini aktuallaşdırmaqdısa, burada yenə vəziyyət dəyişir. Mənə elə gəlir ki, “Ümidlərin izi ilə” romanında yazarların məqsədi ədəbi fəndlərdən, macəraçılıq, dedektiv, romantik elementlərdən istifadə edərək həmin insanların faciəsinin kontekstində millətin faciəsini oxuculara çatdırmaqdır. Məncə, onlar bu kitabın yazılma prosesindən də çox gözəl bir kitab yaza bilərlər. O insanlarla necə görüşüblər, kimlər onlardan nəyi gizlədib, kimlər görüşdən qaçıb, danışmaqdan imtina edib. Çünki o daha təsirli olar. Sən bir insanı danışdırmaq istəyirsən, ancaq həmin insan o hadisələri unutmaq istəyir.
Elxan Nəcəfov:
Qədim dayını danışdırmağın özü bir hadisə idi. Danışmaq istəmirdi.
Arif Əsədov:
– Bizdə peşəkar jurnalist işi yoxdur. Özünüz bilirsiniz ki, kabinetdə oturub yazmaq olmaz. Dünyanın ən güclü əsəri publisistik meyildən və gəzintidən yaranıb. Mümkün deyil ki, Yazıçılar Birliyində oturasan müşahidəsiz nəsə yazasan. Əvvəl-axır mövzu tükənir. Hemenqueyin özü deyir ki, mən ömrü boyu qaçhaqaçda olmuşam, axtarmışam və yazmışam. Bizdə o araşdırma yoxdur.
Elxan Nəcəfov:
– Bu əsərdən kənara çıxıb bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. Biz bu kitabda dedektivi həzm edə bilməsək də, gələcəkdə Qarabağla bağlı çox sanballı dedektiv əsərlər yazılacaq. Müşahidələrim onu göstərir ki, dünya ədəbiyyatına bələdçiliyi olan insan dedektivi elə də çox sevmir. Amma yeni-yeni oxumağa başlayan oxucu isə sevir. 20 ildir Qarabağ faciəsi televiziyalarda qorxulu şəkillərlə xatırlanır. Zaman-zaman da bu adiləşəcək. Əvvəl-əvvəl vətəndaşlıq borcu bilərək baxanlar belə, illər sonar, – “bu nədi, 20 ildir eyni şeyə baxıram”, – deyib, kanalı çevirəcək. Artıq bu təbliğat vasistəsi adiləşir. Ona görə də ədəbiyyatda artıq buna ehtiyac var. Şəmil müəllimə də demişəm, növbəti əsər üçün materiallar bu romanın içində var. Mövzu artıq Xocalıdan çıxmalıdır. Qarabağ problemi Xocalı ilə bitmir. Orada uğurlu əməliyyatlar da olub. Əsərin içində ona nikbinlik gətirəcək məqamlar olmalıdır. “Ümidlərin izi ilə” romanı yarımnikbin əsərdir. Amma daha nikbin əsərlər yazmaq olar. Sanki müəlliflər bu əsəri yazarkən, – “hamısını bu əsərdə deyim, bir də bu mövzuya toxunmayım”, – deyiblər. Elə bil, əllərini ağır daşın altına qoyublar, çəkən kimi də əlləri ağrıyıb və bir də o daşı qaldırmaq istəmirlər. Ramil burada sevilmədi, bir obraz kimi ayağa qalxmadı. Ancaq onu başqa əsərdə sevdirmək olar.
Arif Əsədov:
– Burada çox əziyyət çəkilib. Ancaq məncə bu əziyyətin bir hissəsini də məhz cümlələrin düzəldiməsinə qoyulmalı idi.
İlqar Fəhmi:
– Burada məsələ gəlib çıxır redaktura üzərinə. Orxan Pamuk deyirdi ki, mənim əsərim 3-4 redaktorun əlindən keçir. Bizdə yazıçılar redaktorlara guzəştə getmirlər.
Elxan Nəsəvof:
– Şəmil Sadiqin və Müşfiq XANın əsərlərini çox tənqid edirəm. Bəzən də məndən dostyana inciyirlər ki, hamı bəyənir, sən mənfi rəy bildirirsən. Düzdür, onlar qədər bədii əsər oxumamışam, ancaq bir oxucu kimi öz fikrimi bildirirəm. Aqil Abbas deyir ki, mən oxucuların fikrini diqqətə almıram. Məncə ya tamamilə onun kimi eləməlisən, ya da “al, bu kitabı oxu, fikrini de”, – deyirsənsə, onda tənqidləri də qəbul etməlisən.
İlqar Fəhmi:
– Bizdə redaktora korrektor gözü ilə baxırlar. Əslində yaxşı redaktor əsəri canlandırır. Necə ki, kinoda deyirlər ki, kino montajda təzədən doğulur, elə də əsər redaktədə yenidən yazılmalıdır.
Nərgiz Cabbarlı:
– Bizdə bir əsəri redaktə edirsən, müəllif gəlib deyir ki, sən mənim fikrimi niyə dəyişmisən? Deyirəm ki, axı bu fikir bu cür düzgün deyil. Razılaşmırlar. Çox az yazıçılarımız var ki, redaktoru ilə razılaşsınlar.
İlqar Fəhmi:
– Bizdə qəribə bir şey var. Əruz məclislərində şairlərimiz şeir oxuyurdular. Məclis əhli müzakirə edəndə deyirdilər ki, biz şeiri bu cür başa düşdük. Ancaq müəllif deyirdi ki, yox mən orada başqa bir şey demək istəmişəm. Axırda ağsaqqallar bildirirdi ki, sən necə demək istəmisənsə, orada həqiqət yoxdur. Həqiqət kimin necə başa düşməyindədir. Sən oxucu üçün yazırsan. O baxımdan redaktorların rəyinə ciddi yanaşmaq lazımdır. Bizdə hələ oxucu rəyinə münasibət tam formalaşmayıb. Yazıçılarımız oxucuya yuxarıdan aşağıya baxırlar. “Ümidlərin izi ilə” romanı isə o cəhətdən qiymətli əsərlərdəndir ki, burada oxucu ilə işlənilib.
Biz burada əsəri müzakirə etdik, müəyyən tənqidlərimiz də oldu. İnanıram ki, müəlliflər inciməzlər. Bundan sonrakı əsərlərində bütün bunları nəzərə alarlar. Yenə deyirəm ki, müxtəlif istiqamətlərdən yanaşanda əsər çox böyük cəhddir. Müsbət tərəfləri çoxdur. Xüsusilə də Qarabağ mövzusunda fərqli strukturda əsər yazmaq cəhdi vurğulanmalıdır. Həm də bizim gənc yazarlar üçün stimuldur ki, sadəcə hadisənin faciəsini təsvir etməklə kifayətlənməsinlər, həm də fərqli, maraqlı formalar axtarıb tapsınlar ki, faciə bizim üçün adiləşməsin. Məncə müəlliflərin özü də bu səpkili əsərlər üzərində işləsinlər. İnanıram ki, müəlliflərin gələcəkdə yazacaqları əsərlər də uğur qazanacaq.